Tímarit Máls og menningar - 01.11.1986, Blaðsíða 35

Hugarfarssaga
nokkur dæmi til viðbótar við það sem áður var sagt um óttann. Lucien
Febvre og lærisveinar hans hafa haldið því fram, að fyrr á öldum hafi
hlutverkaskipting skynfæranna verið önnur en nú: á endurreisnartímabilinu
hafi heyrnarskynið verið mikilvægast og síðan snertingin en sjónin komið
langt á eftir. A seinni öldum hafi þessi afstaða breyst og hlutverk sjónarinn-
ar aukist mikið á kostnað annarra skynfæra, uns hún var komin í öndvegi.
Þessi kenning (sem m. a. hefur verið rökstudd með tilvísunum í líkingaval
skálda) hefur verið umdeild, en hugmyndin er eigi að síður mjög athyglis-
verð. I þessu sambandi má svo nefna annað, sem erfitt er að véfengja: á fyrri
öldum voru stórborgir Evrópu mjög skítugar og illa þefjandi, án þess að það
særði tilfinningar manna úr hófi, en á seinni hluta 18. aldar fór óþefurinn
skyndilega að valda mönnum slíkum viðbjóði að rækilega var gengið fram í
að hreinsa borgirnar. A allt öðru sviði mannlífsins má loks geta þess, að í
ritum grískra heimspekinga kemur glögglega fram að fegurð ungra sveina
vakti með þeim svipaða tilfinningu um æðri veruleika og óendanleika og
menn á rómantíska tímabilinu fengu fremur við að hlusta á symfóníu eftir
Beethoven eða horfa á sólarlag á reginfjöllum: öll „heimspeki Erosar" til
forna byggðist á slíkri tilfinningu.
2) Næst má nefna viðhorf manna til einhverra ákveðinna atriða eða til
umheimsins yfirleitt, þótt munurinn á þeim og tilfinningum sé ekki skýr.
Gott dæmi um slíkt er það viðhorf, sem mjög var útbreitt í Evrópu á 18. öld,
eins og Arthur O. Lovejoy hefur bent á, að á hverju vandamáli væri til
einföld lausn og einungis fáfræði, hjátrú eða eiginhagsmunir kæmu í veg
fyrir að menn fyndu hana: þetta viðhorf hafði mikil áhrif á heimspeki þessa
tíma og síðan á forsprakka frönsku stjórnarbyltingarinnar. Annað dæmi er
viðhorfið til sannleikans, sem getur verið harla breytilegt og jafnvel mót-
sagnakennt á hverjum tíma eins og Paul Veyne hefur bent á; Steblin-
Kamenskij hefur t. d. reynt að skilgreina viðhorf Islendinga á 13. öld til
sögulegs sannleika í bók sinni Heimur íslendingasagna.
3) í þessu samhengi verður næst að telja mýtur í víðri merkingu, ekki
aðeins goðsagnir, ef þær eru fyrir hendi, heldur líka alls kyns sögur og
sagnamynstur, sem útbreidd eru á ákveðnum tíma. Gott dæmi um slíkt er
einmitt sagnamynstrið um kvennaþjófana með svefnlyfið, sem kemur fram í
ýmsum afbrigðum í hasarbókmenntum og flestir myndu afgreiða sem
fáránlegan og marklausan hugarburð, — en gat þó valdið óskunda á götum
úti.
4) Þegar hin ýmsu stig eru rakin eftir því hve skýrt þau koma fram, verða
næst fyrir skoðanir og trúaratriði, sem sögð eru berum orðum en þó engan
veginn alltaf á skipulegan hátt. Hér er um að ræða harla margvísleg
fyrirbæri, sem spanna jafnt trú á framhaldslíf, skoðanir eins og þá að
tmm iii
433