Tímarit Máls og menningar - 01.11.1986, Page 21

Hugarfarssaga
að telja upp merkingarlausar eða -litlar tískusetningar af þessu tagi, frá
existentialismanum („tilveran kemur á undan kjarnanum“) til strúktúral-
isma Lacans („undirmeðvitundin er byggð upp eins og tungumál") og
lengur. Hvað hugarfarssöguna snertir liggur vígorðið í augum uppi: það er
sjálft hugtakið „hugarfar" — mentalité — sem lengi vel var lítið notað
(Lucien Febvre talaði t. d. um „sögulega sálfræði") en hefur nú tröllriðið
fjölmiðlum í nokkur ár. Þess ber þó að geta að sumir fræðimenn, sem
fengist hafa við ýmsar greinar hugarfarssögu í breiðri merkingu, forðast að
nota hugtakið. Michel Foucault taldi t. d. að „hugarfar" væri óljóst og
merkingarlítið hugtak, lítið betra en „þjóðarandi“, og því væri það varla
nothæft í vísindalegum rannsóknum. En aðrir hafa gripið það fegins hendi
eins og e. k. merkimiða og notað það um sínar eigin rannsóknir. Svo vel vill
til að Jacques Le Goff hefur tekið saman ýmis atriði um feril og notkun
orðsins hugarfar og er ekki úr vegi að rekja þau hér til að reyna að skilgreina
betur þessa grein sagnfræðinnar.
Franska nafnorðið mentalité — „hugarfar" — er komið af latneska
lýsingarorðinu mentalis — „huglægur“, „sem varðar hugann“, — sem var
reyndar ekki til í klassískri latínu heldur nýsmíði skólaspekinga á miðöld-
um. Þetta lýsingarorð komst síðan inn í ensku og frönsku á endurreisnar-
tímabilinu, en nokkur bið varð á að nafnorð væri myndað af því. Var það
ekki fyrr en á 17. öld að Englendingar smíðuðu orðið mentality, sem þýddi
þá þegar „hugarfar þjóðar“ eða „hugarfar hóps manna“, en var fyrst og
fremst tækniorð í heimspeki. Hugmyndin að baki þessa orðs barst til
Frakklands á 18. öld, en Frakkar notuðu þó orð eins og „þjóðarandi"
o. þ. h.: árið 1754 gaf Voltaire t. d. út ritið Tilraun um siði og anda
þjóðanna. Orðið mentalité komst ekki inn í frönsku fyrr en um miðja 19.
öld og hafði þá hina almennu merkingu „hugarfar“. Um 1900 finnst
mönnum orðið enn vera nýjung í málinu og er það notað eins og einhvers
konar óljós samsvörun þýska tækniorðsins Weltanschauung, „heims-
skoðun“.
Þótt merking orðsins mentalité hafi mótast af uppruna þess í enskri
heimspeki og skilgreiningu hugtaka í þýskri sagnfræði, fékk það sérstakan
„lit“ í frönsku. Menn höfðu sem sé tilhneigingu til að gefa því neikvæða
merkingu, og í alþýðumáli voru t. d. orðasambönd eins og quelle mentalité!
„hvílíkt hugarfar!“ eða belle mentalité! „þokkalegt hugarfar!" dæmigerð
fyrir notkun þess. Þessi neikvæða merking virðist hafa ráðið miklu um feril
orðsins í vísindaritum í upphafi aldarinnar: menn notuðu það fyrst og
fremst um það sem þeir töldu vera „frumstætt", „óþroskað", „brenglað"
eða „ruglingslegt" hugarfar. Þannig var gjarnan talað um „hugarfar barna“
og „frumstætt hugarfar", sem fræðimenn reyndu að skilgreina og töldu
419