Tímarit Máls og menningar - 01.11.1986, Síða 47

Bernskan í hugarfarslegu Ijósi
skilið öðruvísi en leifar af heiðinni grimmd ... Með þessu ná íslending-
ar sama marki og með því að bera börnin út. (Loftur Guttormsson
1983a:158)
Embættismennirnir tveir túlka eldisvenjur mæðranna sem ástleysi og
grimmd. Nú væri gaman að vita hvort mæðrunum hefur fundist það sama;
hefðu þær viðurkennt þá afstöðu sem hinir upplýstu embættismenn eigna
þeim? Þær hafa sennilega hagað sér í anda „skynsemi" sem samrýmdist ekki
viðmiði athugendanna og sem þeim sást þess vegna yfir.
Sagnfræðingar og aðrir sem fást við að endurskapa liðna tíð kannast vel
við þennan túlkunarvanda. Hann er sérstaklega tilfinnanlegur í hugarfars-
sögu vegna þess hve erfitt er, eins og heimildakosti er háttað, að gera grein
fyrir sjónarhorni hinna sögulegu persóna (aktorsynspunktet) á þann hátt að
fullnægi aðferðafræðilegum kröfum. Ef vel ætti að vera, þyrfti að vera hægt
að gera þetta hvað varðar bæði sjónarmið foreldra og barna en slíkt er
vitaskuld óhugsandi. Börn hafa skilið eftir sig sárafáar dagbækur (Pollock
1983:255—60) svo að upplýsingar um bernskureynslu fólks finnast helst í
sjálfsævisögum er skrifaðar voru löngu eftir að höfundurinn komst af
barnsaldri.
IV
Skiljanlegt verður af framansögðu að athuganir á bernskuvitund liðins tíma
hafa einkum byggst á heimildum sem hægt er að vinna úr á tölfræðilegan
hátt. Lýðfræðingar og fjölskyldusagnfræðingar hafa þannig safnað gögnum
sem reynt hefur verið að draga ályktanir af varðandi tilfinningalíf fólks, ekki
síst tilfinningar foreldra í alþýðustétt til barna sinna. Reynt er að sýna
hvernig ýmsar breytur, fjölskyldustærð, heimilisgerð, frjósemi í hjónabandi
og ungbarnadauði, hafa orkað á viðhorf og tilfinningalíf. Að dómi Stephen
Wilsons, sem er reyndar mjög gagnrýninn á þessar aðferðir, hafa hinn tíði
ungbarnadauði og efnahagslegt andstreymi fyrri tíma
leitt sagnfræðinga til að gera ráð fyrir að mannleg samskipti hafi
byggst á hagkvæmnisjónarmiði fremur en ástúð, og afskipta- og
hirðuleysi hafi ríkt í samskiptum hjóna og foreldra og barna. Þar að
auki. . . gera svo þessir sömu sagnfræðingar ráð fyrir að samtímis hafi
átt sér stað „tilfinningabylting" þegar hefðbundin viðhorf sópuðust
burt í öldufalli rómantískrar ástar og móðurkærleika. (Wilson
1984:181-2)
Þessi skilningur á þróun bernskuvitundarinnar, sem hér verður kallaður
445