Tímarit Máls og menningar - 01.11.1986, Side 61

Takmörkun giftinga eöa einstaklingsfrelsi
Erfitt er að skilgreina í stuttu máli markmið og skoðanir frjálslyndra
hreyfinga á 19. öld. Stafar þetta ekki síst af því að þær einkenndust af
tiltölulega óljósri lífssýn fremur en fastmótuðu kenningakerfi. Ef nokkuð
sameinar þessar sundurleitu skoðanir þá er það fyrst og fremst trúin á
einstaklingsframtakið. I augum frjálslyndra er einstaklingurinn knúinn
áfram af innri löngunum, en stjórnast jafnframt af eðlislægri skynsemi.3
Þetta kemur kannski einna skýrast fram í efnahagsstefnu frjálshyggjunnar.
Grundvöllur hennar er sú trú, að hagkvæmni í þjóðfélaginu verði einungis
náð með því að markaðsöflin, þ. e. framboð og eftirspurn, verði látin ráða
dreifingu auðmagns, nýtingu auðlinda og launum fyrir vinnu. Hvers konar
ríkisafskipti eða höft stjórnvalda, umfram nauðsynlegar reglur til að tryggja
frið í samfélaginu og lágmarks rétt einstaklinga, eru einungis af hinu illa og
koma í veg fyrir skynsamlega þróun þjóðfélagsins. Manninum er náttúrlegt
að vilja auðgast, „allir hafa hvöt til þess að bjargast, og jafnvel hug á því að
verða ríkir,“ sagði Arnljótur Ólafsson á þingi 1861. „A þessu eðli manns-
ins,“ bætti hann við „eiga menn að byggja lagasetning ... “4 Maðurinn stefnir
markvisst að því að efla sinn hag og um leið, ef samfélagið leyfir, sækir hann
í það starf sem best á við hann og mest gefur af sér. A þennan hátt auðgast
einstaklingurinn á sama tíma og hann gerir samfélaginu gagn eftir sinni getu.
I þessum skoðunum birtast glöggt hugmyndir frjálshyggjunnar um mann-
legt eðli. Einstaklingurinn á að vera óheftur í leit sinni að hagkvæmri stöðu í
samfélaginu og sem skynsemisveru hlýtur honum að vera treystandi til að
velja rétt.
III
En snúum okkur þá að takmörkun öreigagiftinga. Málið kom fyrst til kasta
alþingis árið 1847, þegar því bárust nokkrar bænarskrár úr Múlasýslum um
þetta efni. Töldu bænarskrárritarar:
það mesta niðurdrep fyrir sérhvört sveitarfélag, og landið yfirhöfuð
að leyfa hjónaband þeim sem kunnir eru að ... ókvittni svo sem
ófrómleika, þó þeir séu ólögfelldir, drykkjuskaparsvalli, ráðdeildar-
leysi með efni sín, óþrifnaði, eður eru öreigar, óáreiðanlegir í orðum
eða gjörðum ...5
Ekki þótti meirihluta þingmanna þessi uppástunga girnileg. Nokkrir
urðu til að andmæla henni, og mælti þar Þórður Jónasson assessor í Lands-
yfirréttinum hvað skörulegast: „uppástungan er í sjálfu sér ósanngjörn,"
sagði hann „því hún miðar til ónáttúrulegrar takmörkunar í náttúrulegum
459