Tímarit Máls og menningar - 01.11.1986, Qupperneq 65

Takmörkun giftinga eða einstaklingsfrelsi
í Mýrasýslu, taldi þannig „ekki einungis bændanna vegna ... nauðsynlegt að
hafa einhvern hemil á þessu undirfólki," og þar átti hann við vinnuhjú
almennt, „heldur er það sjálfs þess vegna, að það sjálft ekki komist á
ringulreið, og verði hópum saman eins og ráðlausar skepnur ... “ls I hans
augum hafði vinnufólk þroska á við húsdýrin og gat þess vegna ekki séð um
sig sjálft. Frelsi þeim til handa myndi aðeins kalla yfir samfélagið almenna
upplausn og einstaklinginn sjálfan örbirgð og óhamingju. En þetta þurfti
ekki að þýða að þeim væri ekki viðbjargandi. Ur flestum mátti skapa nýta
einstaklinga ef rétt var á málum haldið. Þar var vinnumennskan einmitt
ómetanlegur skóli því, svo ég vitni aftur í Jón hreppstjóra Sigurðsson, „það
er sú besta undirstaða til þess að geta gipst og byrjað búskap, að þjóna fyrst
dyggur og stöðugur í vist, halda saman kaupi sínu og læra forstand og
framkvæmdir ... “19 Vinnumennskan var, samkvæmt þessu viðhorfi, nauð-
synlegur hlekkur í lífshlaupi hvers manns, öðru vísi gat hann ekki orðið
nýtur einstaklingur.
Vinnumennskan var lokaátakið í sköpun fullgilds þjóðfélagsþegns. Ekki
skipti minna máli að vel tækist til með undirstöðuna, ef maðurinn átti að
vera fær um á fullorðinsárum að axla þá ábyrgð er frelsinu fýlgir. Og hvar
var þeirri uppeldisskyldu best framfylgt? „Til sveita,“ sagði Olafur Stefáns-
son, síðar stiftamtmaður, í ritgerð sinni „Um Jafnvægi Bjargræðisveganna“,
af því að „þar ... eru börn vanin strax á unga aldri á gagnligt erfiði, og ... á
kristilegt siðferði, og þar eru þau frí fyrir vondum solli, gárunga- og letingja
samfélagi. Þessi verða því á sínum tíma það gagnligasta búanda fólk í
landinu, ... “ Þessu var ekki til að dreifa við sjóinn, að hans mati, því þar
hafa:
sjálfir foreldrarnir ... ekkert handa á milli, að fráteknu því eina verki,
er liggur á húsbóndanum, ... þar ríkir iðjuleysi, sjálfræði, sundur-
þykki, illkvittni, drykkjuskapur, vondur munnsöfnuður, og mörg
óhlutvendni ... og við þetta ega börnin að alast upp, áður en þau vita
fótum sínum forráð, verða svo ofmörg á fullorðins árum lausgangar
og letingjar, landinu til ennar mestu byrði.20
Nú skyldum við halda að þetta viðhorf hins íhaldssama 18. aldar embætt-
ismanns hafi verið á undanhaldi í vindum frjálslyndis 19. aldar. En þess
verður lítt vart í umræðum þingmanna. Jafnvel frjálslyndir menn eins og
Jón Sigurðsson höfðu lítið álit á uppeldi í kaupstöðum landsins. „Það er
sorglegt að sjá,“ sagði Jón á þingi 1859, „hvernig börn á þessum stöðum
liggja eins og dýr upp við bæjarvegginn allan daginn, eða velta sér um
bæjarhlaðið, og venjast á það sem börn, að gjöra ekkert og læra ekkert;
463