Tímarit Máls og menningar - 01.03.1991, Síða 33

eigin líf en gaf því þó gildi. Áður fólst
lögmálið í yfirskilvitlegum Guði; menn
horfðu út fyrir náttúruna í leit að merkingu
hennar. Á seinni hluta 19. aldarátti þessi trú
í vök að verjast: Guð féll saman við náttúr-
una, varð að móðurlífi efnisins. Jack skar
leg úr konum. Var hann að snuðra eftir
duldu táknmáli við upphaf lífsins, táknmáli
sem veitt gæti tilveru hans merkingu? Eftir
myndum að dæma var lík síðasta fómar-
lambsins ver leikið en lík hinna. Kannski
morðinginn hafi fundið það sem hann leit-
aði að; kannski fann hann ekkert, ekkert
tákn, bara fjarveru og dautt efni. Hvað sem
því líður er víst að Jack the Ripper hvarf úr
sögunni með jafn dularfullum hætti og hann
hafði birst. Hryllingnum lauk — um stund-
arsakir.
Enn geisa deilur um þennan dularfulla
mann. Var hann til — hver var hann? Enn
eru gerðar um hann bækur og kvikmyndir
þótt stórvirkari syrpumorðingjar hafi
seinna komið til sögu. Vöru morðin ágóða-
glæpir, helgiathafnir, örvæntingaróp? Hvað
sem því líður tókst Jack the Ripper að
brenna mark í vitund okkar um heiminn
með ódæðisverkum sínum. Ætli þau hafi
ekki með sínum hætti boðað tíma fullkom-
innar efnishyggju. Nafn Jacks the Ripper,
verk hans, verk í hans nafni, trufla skipulag
okkar, brjóta öll endimörk. Hann stundaði
það í lífinu sem Sade markgreifi lýsir í
bókum sínum — holdtekin þrá sem týnst
hefur í gínandi tómi þar sem áður var Guð.
Hann er táknmynd þess sem við óskum og
óttumst í leynum, skuggi heimsins og um
leið okkar eigin sálarlífs. Við höfum
kannski kastað Djöflinum á ruslahaug sög-
unnar en við sitjum uppi með Jakob kuta-
mann.
Víkjum nú eina öld fram í tímann. I janúar
1989 var maður að nafni Ted Bundy tekinn
af lífi í Bandaríkjunum. Talið er víst að
hann hafi drýgt um þrjátíu kynferðisleg
morð. Mál Teds vakti sérstakan óhug af því
að hann var gjörólíkur ímynd fjöldamorð-
ingjans—gáfaður og kvenhollur laganemi,
ungur maður á framabraut, fríður sýnum og
kurteislegur. Það þótti með ólíkindum að
hann hefði nauðgað fjölda ungra stúlkna,
myrt þær og limlest. Menn stóðu ráðþrota
af því að „ófreskjan" reyndist ekki eins
afbrigðileg eða hræðileg og haldið var
fyrirfram. Það var eitthvað í málinu sem
gekk ekki upp. í slíku tilviki er eins og
ónefnanleg óreiða brjóti sér leið inn í merk-
ingarheim okkar; mönnum verður ljóst að
hann er ekki annað en hrófatildur ímynda
eða líkana sem háð er félagslegu samkomu-
lagi. Afleiðingin er oftar en ekki ráðlaus,
orðvana heift — eða þá fáránleg orðræða.
Menn skilja ástríðuglæpi, morð sem
framin eru í ágóðaskyni eða stundarbræði.
Slík verk má skilgreina, færa í orð, laga að
líkani. Ástæðulaust hryðjuverk er hins veg-
arofvaxið skilningi flesta; morð án orsakar
er nánast óhugsanlegt — það samræmist
ekki siðferðilegri mynd okkar af mannin-
um, og stangast á við ríkjandi lögmáls-
hyggju: orðræðu mannvísinda og læknis-
fræði. Áður fyrr vísaði fólk slíkum hryllingi
úr heimi manna, svipti sig ábyrgð, sam-
félagið, manninn sem slíkan. Nafngjöfin
var ekkert vandamál: Djöfullinn var að
verki í líki manna. Viðbrögð nútímans við
fjöldamorðinu eru að vissu leyti svipuð.
Það er svo óumræðilegt að annarleg öfl
hljóta að vera að verki; það getur ekki verið
af mennskum toga. Trúlaus menning á hins
vegar í erfiðleikum með að nefna þessi öfl.
Þau skapa einskonar eyðu í orðræðu hennar
sem torvelt er að fylla með rökvísri orða-
TMM 1991:1
23