Tímarit Máls og menningar - 01.03.1991, Page 36

Frá gotneskum hryllingi til
líffræöilegrar martraðar, eöa
‘You’ve gotta be fucking kidding,
boyl’
Hið hryllilega hefur óhugnanlegt aðdráttar-
afl. Menn fyllast skelfingu eða viðbjóði
gagnvart öllu því sem ógnar lífsæknu starfi
— sjúkdómum, slysurn, geðsturlan, tortím-
ingu, öllu því sem grefur undan lífsvilja
þeirra og daglegum gildum. Samt þyrpast
þeir á slysstað og sökkva augum sínum í
flaum blóðs — og þeir sækja í kvikmyndir
um afmynduð böm, hroðaleg dráp og nas-
istalækna. Því er líkast sem þeirra betri
vitund megi sín lítils þegar á reynir — þeir
vilja bæði sjá og ekki sjá. Það er þessi
þversögn sem fyllir þá hrolli, heldur þeim
hugföngnum. En í hverju er aðdráttaraflið
fólgið? Af hverju snúa menn ekki baki við
hryllingnum, ráðast gegn honum eða glíma
við hann á skynsamlegan hátt? Af hverju
nýtur fólk þess að horfa á það sem er viður-
styggilegt og annarlegt? Hvað er það sem
tælir og fælir í senn? Getur verið að innra
með okkur kviki öfugsnúin hvöt er nærist á
ljótleika og eyðileggingu? Löðumst við
kannski að hinu hryllilega afþví að það er
illt að okkar mati? Að minnsta kosti em
viðbrögðin oft reist á kynlegum samspuna
óskar og ofboðs. Það er eins og fólk losni
við sektarblandna reiði eða öllu heldur
reiðiblandinn losta sem ekki má orða undir
neinum kringumstæðum, losta sem breitt er
vandlega yfir í daglegu lífi.
Hrollvekjulist nútímans er oft rakin til
gotneskrar skáldsagnagerðar sem naut mik-
illa vinsælda í Evrópu frá 1760 til 1830.4
Gotneskir kastalar í bjarma eldingar,
skuggar er teygja sig um dyrastafi, ískur í
fjarlægð, blik af hnífi, örvæntingaróp. Hver
kannast ekki við leikbrellur af þessu tagi?
Réttur okkar til heimsins er dreginn í efa —
að við séum húsbændur jarðar og himins;
framandi öfl krefjast augna okkar, hugar og
handa.5 Þessi list felur oftsinnis í sér óvissu
og túlkunarvanda. Höfundar hennar vita
sem er að fátt er hræðilegra en hið nafnlausa
og ókennilega. Af þeim sökum eru mörg
verk byggð upp sem gátur án lausnar. Taka
má ímyndað dæmi. Sá sem mætir draug
með höfuðið undir hendinni í Austurstræti
hefur um tvo kosti að velja þegar skelfing-
unni linnir. Annað hvort afneitar hann
reynslu sinni sem skynvillu, eða hann legg-
ur trúnað á hana. Um leið viðurkennir hann
að tilveran sé margbrotnari en af er látið —
að hún sé hafin yfir mannlega þekkingu.6
Hrollvekjan býr að margra dómi í óvissunni
á milli þessara möguleika: Sá ég draug eða
sá ég ekki draug? Hún lýsir hiki manns
frammi fyrir því ómögulega, því sem of-
vaxið er skilningi hans og tungumáli. Taka
má annað dæmi. Við horfum á kvikmynd
um mann sem á tveggja kosta völ. Hann
stendur frammi fyrir tveimur hurðum og er
nauðbeygður að opna aðra þeirra. Önnur
leysir hann úr ánauð, en við hina bíður
Norman Bates með sveðjuna reidda til
höggs. Við fylgjumst með vangaveltum
þessa manns mínútum saman, kynnumst
forsögu hans og óuppfylltum vonum, fyll-
umst samúð og lifum okkur inn í örlög. Er
dregur að lokum eykst spennan jafnt og þétt
— uns hurð er hrundið upp. Þú finnur ískalt
stál sveðjunnar kljúfa á þér hauskúpuna —
þú ert orðinn að eineygðum haus, tveimur
eineygðum hausum sem horfast í augu,
annað augað blátt en hitt brúnt — og svo
verður allt svart, eða hvað? Við blasir autt
tjald. Þetta var allt ímyndun; við fáum
aldrei að vita hvað gerðist eftir að hurðinni
26
TMM 1991:1