Tímarit Máls og menningar


Tímarit Máls og menningar - 01.03.1991, Síða 37

Tímarit Máls og menningar - 01.03.1991, Síða 37
var hrundið upp — Norman Bates eða ekki Norman Bates, hver veit? Sá ég draug eða sá ég ekki draug? Efi, óáreiðanleiki, óskýranleg vá. Hvað sem því líður er ógnin oft æði ágeng og raunveruleg í hryllingskvikmyndum sein- ustu tveggja áratuga. Menn rísa langsoltnir úr gröfum sínum eða ummyndast í skepnur og skordýr, ólýsanlegar meinvættir losna úr læðingi: uppvakningar, blóðsugur og var- úlfar. Öll eiga þessi fyrirbæri sér fyrirmynd í draugnum sem er skilgetið afkvæmi Djöf- ulsins. Þau hafa brennt sig inn í vitund Vesturlandabúa, margfaldast og safnað formum, lifað nýtt blómaskeið í kvikmynd- um. Þannig munu frægustu hrollvekjur 19. aldar — Frankenstein eftir Mary Shelley, Dr. Jekyl and Mr. Hyde eftir Stevenson og Dracula eftir Abraham Stoker—oftar hafa verið festar á filmu en sögur úr Heilagri ritningu. Djöfullinn veit hvað hann syngur; hvemig komast má að hugum manna, hvar þeir eru vamarlausastir fyrir! Hrollvekjan fellir ótta manna í mynstur orða og mynda: það sem þeir hræðast mest á hverjum tíma. Hafa ber hugfast að óttinn er bundinn sögulegum skilyrðum líkt og hláturinn; það sem ein kynslóð skelfist öðm fremur lætur aðra ósnortna, og þarf ekki áratugi til heldur ólík þroskaskeið í lífi ein- staklings. Það er því nauðsynlegt að hafa menningarlegt samhengi í huga þegar rætt er um óttann og einstök birtingarform hans: hver er sá sem hræðist, hvað skelfist hann og af hverjul Sé horft til baka er eins og djúpstæð umskipti hafi átt sér stað á 6. áratugnum. Fram að þeim tíma einkennd- ist hryllingskvikmyndin af töluverðri bjart- sýni og trú á manninn. Þannig var brugðist við hryllingnum með kunnáttu og/eða valdi — hann var felldur á eigin vitneskju eða honum útrýmt með ofbeldi. Stríðinu lauk með mennskum sigri. í heimi þessarar hrollvekju skiptir mannleg athöfn máli; þetta er öruggur heimur þegar allt kemur til alls. Við vitum að truflunin er tímabundið ástand — að maðurinn kemst undan um síðir; raunverulegur efi kemst ekki að. A 6. áratugnum breyttist þetta með róttækum hætti; kalda stríðið ól af sér nöturlega svartsýni enda sáu menn vísindalega þekk- ingu í öðru ljósi en áður. Á þeim tíma er eins og kennd veikleika og vanmáttar hafi orðið ríkjandi í hryllingskvikmyndum; mannleg athöfn glataði merkingu sinni — ógnin varð óviðráðanleg. Þessi þróun kemur skýrt fram í innrásar- myndum af ýmsu tagi. Innan þeirra var áður fyrr gerður skarpur greinarmunur á tveimur heimum; eðlilegri veröld fólks sem vinnur frá degi til dags, eignast böm og myndar fjölskyldur, var stefnt gegn tryllingslegum heimi ómennskra skrímsla — afskræmdu efni, öfugsnúnu kynferði, skefjalausu blóð- baði. Framan af var þetta form „lokað“, þ.e. ófreskjunni var útrýmt eða hún rekin burt úr mannheimi — mannlegur máttur fór með sigur af hólmi. Á seinni árum hefur sniðið hins vegar „opnast“ í æ ríkari mæli: gefið er í skyn að ófreskjan sé ósigruð eða að innrásin hefjist á nýjan leik — sögu- hetjan breytist í blóðsugu eða líkamning, ellegar afkvæmi skrímslisins lítur dagsins ljós. Þegar best lætur tekst persónunum að flýja eins og í The Amityville Horror (1980); þegar verst lætur tekst þeim það alls ekki og heimsendir virðist vera óhjákvæmi- legur. Hryllingurinn gegnumsmýgur til- veru manna án þess að þeir geti brugðist til vamar á árangursríkan hátt. Það kemur skýrt fram í hamskiptamyndum sem fjölg- að hefur mjög síðustu árin. I Night of the TMM 1991:1 27
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92
Síða 93
Síða 94
Síða 95
Síða 96
Síða 97
Síða 98
Síða 99
Síða 100
Síða 101
Síða 102
Síða 103
Síða 104
Síða 105
Síða 106
Síða 107
Síða 108
Síða 109
Síða 110
Síða 111
Síða 112
Síða 113
Síða 114
Síða 115
Síða 116
Síða 117
Síða 118
Síða 119
Síða 120
Síða 121
Síða 122
Síða 123
Síða 124
Síða 125
Síða 126
Síða 127
Síða 128

x

Tímarit Máls og menningar

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Tímarit Máls og menningar
https://timarit.is/publication/1109

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.