Tímarit Máls og menningar - 01.03.1991, Síða 51

ent fomfræðanna hefur komist yfir franska
útgáfu af Janua.
Hér að framan hef ég reynt að leiða að því
rök að fjórar atrennur, misstórar, hafi verið
gerðar til að þýða Janua linguarum eftir
Comenius á íslensku. Þetta er stutt heimild-
unum sem hér voru nefndar. Einungis tvö
handrit hafa varðveist allt til okkar daga,
annað í Landsbókasafni Islands en hitt í
Konunglegu bókhlöðunni í Stokkhólmi.
Um aðrar þýðingartilraunir er, svo ég viti,
einungis ein vísbending. I skrá um bækur
sem Bjami Halldórsson sýslumaður á Þing-
eyrum (1703-1773) lét eftir sig er nefnt
meðal handrita í áttablaðabroti Comenii
Janua linguarum reserata á latínu og ís-
lensku.10 En Bjami var skólasveinn í Skál-
holti 1716-1720 í biskupstíð Jóns Vídalíns
og skólameistari þar 1723-1728, giftist
dóttur Páls lögmanns Vídalín og erfði tals-
vert af bókasafni hans. Gmnnavíkur-Jón
var löngum hjá honum á Þingeymm, þegar
hann dvaldist á íslandi 1743-1751. Þannig
má vel smíða fleiri tilgátur um það hvaða
þýðing það hafi verið sem Bjami sýslu-
maður lét eftir sig. En það læt ég hæfari
fræðimenn um að gera. Enda mundi niður-
staðan engu breyta um það sem ég ætlaði
að benda á í þessari grein. Það var viðleitni
íslenskra lærdómsmanna til að bæta
kennslu og menntun á þeim skika sem for-
lögin úthlutuðu þeim. Og þá er skólameist-
ari Skálholtsskóla miðsvæðis í þeirri sögu.
En hann er aðeinseinn kafli íhenni. Söguna
má sjá í víðara samhengi, því hún leiðir
saman annars vegar Miðevrópumanninn
Comenius, sem hraktist land úr landi undan
stríði og ógnum með fyrirætlanir um bætta
mennmn sinnar eigin þjóðar í höfðinu og
fór smám saman að móta uppúr þeim stór-
brotnar hugmyndir um frelsun alls mann-
kyns með tilstyrk aukinnar almennrar
þekkingar, og hins vegar þessa íslensku
lærdómsmenn, sem unnu, vísvitandi eða
bara ósjálfrátt, að því að bjarga þjóðmenn-
ingunni með hjálp þekkingar og mennta.
Hvorir tveggja höfðu sama tilganginn.
Höfundur þakkar Hallfreði Erni Eiríkssyni og Þor-
geiri Þorgeirssyni yfirlestur og hinum fyrmefnda
ásamt öðrum fyrir leiðbeiningar um heimildarit.
1. Sbr. einnig Páll Eggert Ólason: Saga Islendinga 5.
Seytjánda öldin. Reykjavík, 1942. Bls. 227.
2. Sbr. Alfrœði Menningarsjóðs, Islandssaga L-O.
Reykjavík (Menningarsjóður) 1977. Bls. 39.
3. Samkvæmt Jóni Ólafssyni fráGrunnavík í „Um þá
lærðu Vídalína" í Merkum Islendingum IV.
Reykjavík (Bókfellsútgáfan) 1950. Bls. 102.
4. Jón Helgason: Jón Olafsson frá Grunnavík. Safn
Fræðafjelagsins V. Kaupmannahöfn, 1926. Bls. 3
og áfram.
5. „Um þá lærðu Vídalína," bls. 96-97.
6. Hér og á eftir styðst ég við formála Jóns Þor-
kelssonar að Vísnah’eri Páls lögmanns Vídalíns.
Kaupmannahöfn, 1897. Bls. xii-xiii.
7. Sama stað.
8. Biskupsskjalasafn Skálholtsbiskupsdæmis IV, 6.
Bls. 42-45.
9. Dagmar Capková, Kristina Eriksson: ,Janua lin-
guarum in Icelandic". Acta Comeniana 6 (XXX).
Prag, 1985. Bls. 201-203.
10. Jón Helgason: „Bækur og handrit á tveimur hún-
veskum höfuðbólum á 18. öld.“ Landsbókasafn
íslands.Árbók 1983. Reykjavík (Landsbókasafn-
ið) 1985. Bls. 38.
TMM 1991:1
41