Morgunblaðið - 23.12.2014, Blaðsíða 37

37
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 23. DESEMBER 2014
Maður margra heima
Það syngur hátíðlega í gólffjöl-
unum þegar gengið er um húsið að
Amalíugötu 23 í Kaupmannahöfn,
líkt og fyrir rúmum tvö hundruð ár-
um þegar sykurbarónar hreiðruðu
hér um sig í einu glæsilegasta borg-
arhverfi alls nýlenduheimsins.
Margur mað-
urinn hefur gist í
húsinu, hvítur og
svartur, evr-
ópskir greifar og
barónar sem og
þrælar og am-
báttir frá Afríku
og Vestur-
Indíum. Stiginn
sem liðast á milli
hæða hefur tryggt nauðsynleg sam-
skipti fólks sem að jafnaði forðaðist
hvað annað. Þótt heimur sykurbar-
ónanna sé löngu horfinn hefur sitt-
hvað varðveist bæði í húsagerðar-
listinni og munnmælum þeirra sem
hafa lifað og starfað í húsinu. Hús-
vörðurinn laumar því út úr sér í
nærveru forvitins ævisöguritara að
sú saga hafi gengið mann fram af
manni að einhverju sinni hafi ungur
svartur þræll hírst í örsmárri og
myrkri kompu undir stiganum, en
strokið eftir að hafa gefist upp á vist-
inni. Ekki fylgir sögunni hver hann
var eða hver örlög hans urðu, en lík-
lega bar hann nafnið Hans Jónatan.
Vissulega bjó hann í þessu húsi og
vitað er að hann tók sér frelsi og fór
til Íslands.
Lengi vel var afkomendum þræls-
ins á Íslandi ekki kunnugt um að í
Danmörku væri fólk að forvitnast
um sögu hans. Dagný Ingimundar-
dóttir í Vestmannaeyjum hélt minn-
ingu langalangafa síns, Hans Jón-
atans, mjög á lofti og sýndi uppruna
hans og örlögum einlægan áhuga.
Seint á ævinni dreymdi hana að til
hennar kæmi formóðir hennar,
blökkukona frá Afríku, færði henni
rósir og þakkaði henni fyrir að
hugsa hlýlega til sín. Draumurinn lét
hana ekki í friði.
Dóttursonur hennar reyndi að
gleðja hana með því að leita upplýs-
inga um blökkukonuna í skjalasöfn-
um erlendis. Stundum færði hann
henni eitthvað nýtt og merkilegt „í
afmælisgjöf“. Ættingjar hennar
hjálpuðu til og smátt og smátt tók
sagan af formóður hennar, Emilíu
Regínu, og syni hennar, Hans Jón-
atan, á sig skýrari mynd. Fyrir röð
tilviljana lögðu menn að lokum sam-
an tvo og tvo; að þrællinn á Amal-
íugötu og Hans Jónatan væru einn
og sami maðurinn.
Hans Jónatan var fæddur í ánauð
árið 1784 en var staðráðinn í að láta
ekki bjóða sér þá hlekki sem þel-
dökk móðurætt hans hafði orðið að
bera. Hann ólst upp á Jómfrúreyjum
í Karíbahafi og í Danmörku en sett-
ist að á Djúpavogi, fjarri öllum sem
höfðu annast hann og tengst honum.
Líf hans var fullt af mótsögnum og
óhemju viðburðaríkt.
Sagan af karabíska þrælnum sem
gerðist íslenskur bóndi er saga
tveggja tíma en ekki síður gerólíkra
menningarheima: Vestur-Afríku,
Jómfrúreyja, Danmerkur og Ís-
lands. Jafnframt minna örlög hans á
hetjulega baráttu fyrir frelsi og
mannlegri reisn. Til að rekja sögu
Hans Jónatans vel þarf í rauninni að
segja margar ævisögur, að svo miklu
leyti sem hægt er og heimildir eru til
um.
Ævisagnaritarar ráðast varla í
verk sín nema þeir tengist viðfangs-
efni sínu sterkum böndum. Oft er
fólk hins vegar ekki fyllilega með-
vitað um hvað rekur það áfram við
slík verk – sagan lætur það einfald-
lega ekki í friði. Það væri mikil ein-
földun að halda því fram að áhugi
minn á sögu Hans Jónatans hefði
sprottið fyrirvaralaust úr hugskoti
mínu. Athygli mín var vakin einn
sumardag árið 2007 þegar ég horfði
á heimildamyndina Slavernes slægt
þar sem Hans Jónatan kom við sögu.
Margt í henni var ævintýri líkast og
mér þótti full ástæða til að kanna
það nánar. Hér var eins og löngum
og mikilvægum kafla mannkynssög-
unnar – sögu heimsveldisdrauma,
nýlendustefnu, kynþáttahyggju,
mannréttindayfirlýsinga og hnatt-
væðingar – hefði verið pakkað sam-
an í eina skammvinna ævi, líf eins
einstaklings. Síðast en ekki síst
varpaði viðburðaríkt líf Hans Jón-
atans ljósi á hið stóra samhengi í
samtíma hans um leið og það beindi
sjónum mínum að áleitnum spurn-
ingum um frelsi og mannréttindi
sem enn eru á dagskrá um allan
heim.
Líf fullt af
mótsögnum
Uppgangur Djúpivogur um 1820. Myndin birtist í bók Pouls de Løvenørn frá 1822 og hefur verið teiknuð í tíð Hans
Jónatans. Árið 1816 hafði Djúpivogur orðið löggiltur verslunarstaður, einn af sex kaupstöðum á landinu.
Hvernig vildi það til að ungur, þeldökkur maður, í
senn þræll og stríðshetja frá Jómfrúreyjum, settist að
á Djúpavogi árið 1802? Hans Jónatan gerðist versl-
unarmaður og bóndi, þökk sé ævintýralegri örlaga-
fléttu sem Gísli Pálsson rekur í bók sinni.
Forlagið – Mál og menning gefur út.
Morgunblaðið/Kristinn
Örlög Gísli Pálsson mannfræðingur er höfundur bókarinnar um Hans Jón-
atan, þræl frá Jómfrúreyjum sem settist að á Djúpavogi í upphafi 19. aldar.
Kort Vettvangur sögunnar og sigl-
ingaleið nýlenduheimsins. Sagan
um Hans Jónatan nær víða um heim,
fram og aftur um Atlantshaf frá
Vestur-Afríku til Jómfrúreyja,
Danmerkur og Íslands.
Skartgripalínan Drífa fæst í
verslun Aurum, Bankastræti 4.