Tímarit Máls og menningar - 01.12.1997, Blaðsíða 62

BÖÐVAR GUÐMUNDSSON
Söguleg skáldsaga. Skáldsaga sem lýsir atburðum og persónum á fyrri
tímum og endurskapar sögulegt baksvið þeirra ... Sögulegar skáld-
sögur gerast á öllum tímum sögunnar, sumar ekki nema svo sem
hálfri öld á undan ritunartímanum (t.d. Stríð og friður eftir Tolstoj).
Walter Scott setti fram þá kenningu að söguhetjur s.s. ættu ekki að
vera úr hópi kunnra sögupersóna, enda á það við um sögur hans og
margra síðari höfunda. Aðrar s.s. snúast aftur á móti að verulegu leyti
um persónur sem kunnar eru úr heimildum, en í báðum tilvikum er
lýst afstöðu persónanna til sögulegra viðburða og þátttöku þeirra í
þeim. Enn aðrir höfundar dulbúa persónur sínar að meira eða minna
leyti og hagræða sögulegum staðreyndum skv. „lögmáli verksins“ (t.d.
Halldór Laxness í íslandsklukkunni).
Samkvæmt ofanskráðu er greinilegt að sögulega skáldsagan og heimilda-
skáldsagan eru systur, og oft erfitt að greina þar á milli og kannski engin
ástæða til. Hvorttveggja eru skáldverk byggð á sögulegum atburðum og
oftast úir þar og grúir af sögulegum persónum, stundum dulbúnum með
breyttu nafni, stundum með réttu nafhi. Oftar en ekki eru báðar tegundirnar
á kreiki í sömu sögu, í íslandsklukkunni heitir persóna, sem greinilega hefur
Árna Magnússon að fyrirmynd, Arnas Arneus, en Magnús Sigurðsson í
Bræðratungu heitir réttu nafni. Ef þetta er hafandi til marks um nokkuð þá
er það helst það, get ég ímyndað mér, að mörkin milli skáldskapar og
sannleika eru stundum næsta óljós. Höfundur heimildaskáldsögu tileinkar
sér vinnubrögð sem líkjast um margt vinnubrögðum sagnfræðingsins, og
margir sagnfræðingar, guði sé lof, eru jafnframt prýðilegir rithöfúndar.
Sumir meira að segja svo góðir að þeir fá mann til að trúa næstum hverju
sem er. Líklega er þó oftast einhver munur á fyrirætlun skáldsagnahöfundar
og sagnfræðings. Kannski fyrst og fremst sá að sagnfræðingur leitast við að
nálgast algildan sannleik, leitast við að segja sanna sögu. Það sem ósatt er í
texta hans er því óviljaverk, svona oftast, því nú er ég að tala um heiðarlega
sagnfræðinga, en höfundur sögulegrar skáldsögu leitast við að segja góða
sögu, skemmtilega sögu eða lærdómsríka sögu á einhvern hátt. Er vísvitandi
að ljúga, með öðrum orðum.
Ekki veit ég hvort höfundar íslendingasagnanna töldu sig vera að segja
sanna sögu. Og um höfunda íslendingasagnanna hefur þegar verið ritað svo
margt af svo takmörkuðu viti að það er engin ástæða til að ég sé að bæta
einhverju þar við, en ég get engu að síður ímyndað mér að einhverjir þeirra
hafi byggt sögur sínar á munnmælasögnum, sem áttu rætur í raunverulegum
atburðum fyrri tíma, alveg eins og Walter Scott og Tolstoj gerðu löngu síðar.
Hugsanlegt er einnig að samtímaatburðir, eða nýliðnir atburðir, hafi verið
kveikja einhverra þeirra, svo ég haldi á lofti merki dr. Barða Guðmundssonar.
60
TMM 1997:4