Skáldskaparmál - 01.01.1997, Blaðsíða 89

Primum caput
87
og Hrafn Sveinbjarnarson - má kallast nær útilokað að lærðir menn hérlendis hafi
ekki þekkt hugmyndina um konunginn sem „höfuð“ ríkisins alla 13. öld.
Og John af Salisbury þekktu þeir sannanlega. Hann á ekki aðeins hlut að
atburðarás Tómasar sögu þar eð hann var ritari erkibiskups — á íslensku er hann
m.a. nefndur „meistari Jón af Sarisber" (Thomas saga erkibyskups 1869:222) -
heldur var hann vinur Tómasar áður en hann tók við biskupsembættinu í
Kantaraborg. Hann tileinkaði honum t.d. bæði Policraticus og Metalogicon —
verk, sem snýst ekki síst um rökfræði - og vann eftir dauða hans að því að hann
yrði tekinn í dýrlingatölu (Pike 1938:4; Luscombe 1984:26; Brooke 1984:16-
20). Þá skrifaði hann sjálfur lífssögu hans á lau'nu og sú saga er talin meðal
heimilda íslensku sagnritaranna sem rituðu um Tómas (sjá t.d. Duggan
1984:427-8; Unger 1869:11; Foote 1961:430 og445 t.d.).
Arinbjarnarkviða
I ljóðmáli Arinbjarnarkviðu eru andstæður með konunginum og skáldinu, sem
gert hefur á hlut hans, afar nákvæmlega dregnar og megináhersla lögð á höfuð
beggja. Meðan Egill dregur t.d. sinn „djarfhött um dökkva skör“ - eins og fyrr
var nefnt — situr Eiríkur „und ægishjálmi“ og augnaráði hans er líkt við ótryggt
og válegt „tunglskin“ (206—7). Ulfurinn Hatti stendur þar með í tunglskininu frá
„ennimána“ þess „allvalds" sem hann gleypti fyrr með táknrænum hætti á
norskum valdahimni (207). En úlfurinn er jafnframt hugrakka íslenska skáldið
og höfðinginn sem ber slíkt höfuð að hann kemst heill frá því að vega að primum
caput - samanber vígið á Katli heði og síðar Rögnvaldi konungssyni - og vera
útlægur ger. Og á það er lesandinn minntur með nákvæmri lýsingu á höfði Egils,
skáldfénu sem hann hlaut að launum fyrir Höfuðlausn sína.
Sé Arinbjarnarkviða skoðuð ein og stök má reyndar halda því fram að áður-
nefndar tilvísanir til goðsagna og lagamáls sé þar hvergi að finna. I kvæðinu kemur
t.d. ekki fram að skáldið sem stendur frammi fyrir konungi sé höfðinu hærri en
aðrir menn á staðnum og þar er hvergi minnst á þann „skalla“ sem nefndur er í
lausamálinu og myndar hliðstæðu við manninn með höttinn. Það er m.ö.o. ekki
síst samspil kviðunnar við lausamál sögunnar sem veldur því að unnt er að túlka
hana með hliðsjón af frásögnum Snorra-Eddu og Hauksbókar og táknmáli um
konunginn í ritum frá 12. og 13. öld. En hvaða ályktanir má draga af því?
Eins og kunnugt er hafa menn löngum gert ráð fyrir að drýgstur hluti
kveðskapar í Islendinga sögum væri frá sögutíma sagnanna, þ.e. 10. og 11. öld.
Ymsir hafa þó efast um háan aldur einstakraverka. Jón Helgason (1969:168 o.áfr.)
taldi t.d. að Höfuðlausn gæti naumast verið eldri en frá síðari hluta 12. aldar og
benti á að lausavísurnar væru varla allar eftir sama skáld en fyrir fáeinum árum
leiddi Bjarni Einarsson (1992:34—40) rök að því að Snorri Sturluson kynni að
hafa ort Sonatorrek. Menn hafa þó offast talið að Arinbjarnarkviða hlyti að vera
10. aldar verk — í hópi þeirra sem hneigjast að því að hún geti verið yngri er m.a.
Baldur Hafstað (sjá t.d. Kreutzer 1977:122; Jón Helgason 1969:157 og Baldur