Peningamál - 01.08.2001, Blaðsíða 66

ast lífi að nýju. Um miðjan níunda áratuginn voru þó
ekki nema fimmtán erlend ríki sem tóku lán á banda-
rískum markaði og öfluðu sér lánshæfiseinkunna í
því skyni. Þessi ríki voru í hópi þeirra sem telja má
traustustu lántakendur sem völ er á. Önnur ríki með
öflugan efnahag gátu aflað lánsfjár til langs tíma á
hinum svonefnda Evró-markaði (e. Euro-market)9,
þar sem lánshæfiseinkunn er ekki nauðsynlegt skil-
yrði fyrir skuldabréfaútgáfu. Enn önnur ríki, sem
e.t.v. bjuggu við lakara lánstraust, öfluðu erlends
lánsfjár með því að taka bankalán eða selja skulda-
bréf í lokuðum útgáfum, ætluðum völdum hópi fjár-
festa sem ekki gerðu kröfu um lánshæfiseinkunn.
Því fer fjarri að lánveitingar til ríkja séu lausar við
áhættu. Á liðinni öld kvað mest að erlendum lán-
tökum af hálfu ríkissjóða á þriðja tug aldarinnar og
svo undanfarin ár. Í heimskreppunni skall á alda van-
efnda í alþjóðlegum lánasamningum, og um hálfur
þriðji tugur landa rataði á tímabilinu fram til 1935 í
vanskil á skuldabréfum gefnum út á alþjóðlegum
markaði. Á Bandaríkjamarkaði kvað í kreppunni
jafnvel rammar að vanefndum á skuldabréfum ríkja á
hlutfallslegan mælikvarða en vanefndum af hálfu
bandarískra fyrirtækja. Í fjárhæðum talið höfðu um
70% af skuldum ríkja, sem stofnað var til í Banda-
ríkjunum á árabilinu 1926-29, ratað í vanskil við lok
árs 1937. Á sama mælikvarða höfðu fram til ársins
1944 aðeins orðið vanskil á um 30% af skuldum
bandarískra fyrirtækja sem stofnað var til milli 1926
og 1929. Vanskil ríkja í kreppunni komu mörgum í
opna skjöldu. Þeirra á meðal var Moody's, en meiri-
hluti vanskilaríkja hafði árið 1929 lánshæfiseinkunn
í fjárfestingarflokki hjá því fyrirtæki.10
Reynsla síðari tíma gefur til kynna að ennþá sé
áhættusamt að lána ríkjum. Rannsókn gerð af hálfu
Standard & Poor's, sem tók til skuldbindinga 201
ríkis í innlendri mynt og erlendri, leiddi í ljós að van-
skil höfðu orðið hjá þrjátíu ríkjum á tímabilinu 1975-
99 (sjá 4. töflu, Vanskil í lánasamningum ríkja 1975-
99 samkvæmt athugun Standard & Poor's).
Vanskil á lánum ríkja hafa reynst misjafnlega
algeng eftir því hvers kyns skuldin er. 4. tafla sýnir
að vanskil á erlendum skuldbindingum (28 talsins)
hafa verið algengari en vanskil á innlendum lánum (8
talsins). Vanskilin hafa ýmist stafað af því að nýir
valdhafar hafa haft lánaskuldbindingar forvera sinna
að engu, eins og í Rússlandi, eða vanskil hafa orðið í
tengslum við efnahagsaðgerðir til að vinna bug á
óðaverðbólgu, eins og í Argentínu og Brasilíu.
Af fyrrgreindum 30 skiptum, þar sem vanskil
urðu á erlendum lánaskuldbindingum, voru 28 vegna
skuldbreytinga í bönkum, og bendir Standard &
Poor's á að um vanskil hafi verið að ræða þar eð
kröfuhafar hafi á endanum tapað fé í tengslum við
skuldbreytingarnar. Taflan sýnir einnig vanskil af
hálfu sjö landa á skuldabréfaútgáfum í erlendri mynt.
Matsfyrirtækjum er sérstakur vandi á höndum
við að ætla á um hversu mikils trausts einstök ríki
kunna að vera verð, enda er lánshæfiseinkunnum
fyrirtækjanna ætlað að endurspegla getu og jafn-
framt vilja stjórnvalda til að greiða af lánum hins
opinbera á tilsettum tíma. Það er því ekki að furða
þótt fyrirtækin greini oftlega á um hversu mikils
trausts einstök lönd kunni að vera verð og birti ein-
kunnir þar sem allmiklu munar milli fyrirtækjanna. Í
3. töflu má finna ýmis lönd þar sem fyrirtækjum ber
ekki saman. Nærtæk dæmi eru Ástralía, Síle og
Nýja-Sjáland.
Þrátt fyrir að auðvelt sé að benda á dæmi þess að
matsfyrirtæki greini á um einstök lönd á það sér eðli-
legar skýringar. Slíkur munur verður því algengari
sem landið stendur neðar í einkunnaskalanum og
álitaefni varðandi lánshæfið eru fleiri. Lánshæfi ríkja
er tiltölulega nýtt svið þar sem matsfyrirtækin eru
sumpart að feta ókunna stigu. Lántakendur af þessu
tagi eru ekki mjög margir, a.m.k. ekki í samanburði
við fjölda annarra lántakenda sem flestir hverjir eru
atvinnufyrirtæki. Þar að auki er vafalaust á ýmsan
hátt erfiðara að meta lánshæfi ríkja en fyrirtækja,
enda þarf til að koma mat á vilja stjórnvalda til að
halda í heiðri skuldbindingar ríkisins. Í slíku mati
verður að fara út fyrir svið hagfræðinnar og beita
huglægu mati á stjórnmálakerfi, þjóðfélagsgerð og
tengsl landsins út á við.11
Helstu forsendur við lánshæfismat ríkja eru reist-
PENINGAMÁL 2001/3 65
9. Með þessu hugtaki er átt við hinn alþjóðlega fjármagnsmarkað, sem
liggur utan gjaldmiðilslögsögu einstakra ríkja, og má ekki rugla saman
við hinn sameiginlega evrumarkað Evrópusambandsins.
10. Cantor og Packer (1995).
11. Því má bæta við að kröfuhafi kann að eiga á hættu að verða fyrir meira
tapi í vanskilum af hálfu ríkis en fyrirtækis, enda stendur hann yfirleitt
mun lakar að vígi við að ganga að eignum skuldara í fyrra tilfellinu.
Munur á fyrirtækjum og ríkjum sem lántakendum er ræddur fræðilega
m.a. af Bulow og Rogoff (1989).