Skírnir - 01.04.1989, Side 36

30
LOFTUR GUTTORMSSON
SKÍRNIR
eða um 20 ár. Er talið líklegt að ábúðartími landseta á Sjálandi á 18.
öld hafi að meðaltali verið nálægt þessu marki.601 Reykholtsdæm-
inu liggja aftur á móti ekki nema um 24% „ábúðartilvika“ yfir
þessu marki (sbr. töflu 5 hér að framan).
Ekki ósvipaðar dönsku niðurstöðunum eru þær sem Eino Jutti-
kala hefur fengið við rannsókn á fjölmennu finnsku landbúnaðar-
samfélagi (Kongasala, um 170 heimili) í nánd við Tammerfors. Um
1720 voru flestir ábúendur „kronobönder" sem höfðu hefðbund-
inn afnotarétt af ábýlisjörðum sínum og voru nánast aldrei neyddir
til að paka. sig upp af þeim.61 A 18. öld nam ábúðartími þeirra að
meðaltali um 18 árum og íu.þ.b. 55% tilvika tók ættingi ábúandans
í karllegg við jörðinni. Aðeins við þriðju hver ábúðarskipti tók
óvandabundinn við af fyrri ábúanda.
Ekki er kunnugt um viðlíka rannsókn á ábúðarháttum í norsk-
um byggðarlögum; en með hliðsjón af því að sjálfsábúð var víðast
hvar í Noregi orðin talsvert útbreidd kringum 1720 (sbr. aftanmgr.
59) og fór ört vaxandi á síðari helmingi aldarinnar,62 má ætla að
norskir bændur hafi yfirleitt haft tiltölulega fasta ábúð, þegar hér
var komið sögu, og býsna algengt hafi verið að jarðir héldust í sama
ættlegg.63
Svo langt sem þessi samanburður nær, bendir hann eindregið til
þess að mun meiri hreyfing hafi verið á ábúendum milli býla á Is-
landi en í Danmörku, Noregi og Finnlandi á 18. öld. Jafnframt sýn-
ist ótvírætt að ábúð stóð hér í miklu lauslegra sambandi við ætt og
uppruna en í grannlöndunum: hér voru barn eða náinn ættingi
ábúanda miklu ólíklegri til að taka við býlinu en gerðist þar. Erfða-
festuhugmyndin sem mótaði greinilega ábúðarskipti í grann-
löndunum virðist í framkvæmd hafa ráðið litlu um íslenska
ábúðarhætti. Jafnframt er Ijóst að losarabragurinn á þeim var ís-
lenskum embættismönnum og jarðeigendum allmikið áhyggju-
efni: eftir miðja 18. öld var ýmsum þeirra umhugað að koma reglu
á ábúð leiguliða og hindra þar með það sem þeir kölluðu tíð ábú-
endaskipti á einstökum jörðum.64
Það sem segir að framan um landfræðilegan uppruna húsráðenda
í upphafi 19. aldar bregður svolítilli birtu yfir baksvið íslenskra
ábúðarhátta. Meiri hluti ábúenda, allt að 3/4 húsbænda, var að-
fluttur, í mörgum tilvikum um alllangan veg. Dæmi Reykh.prk.