Skírnir - 01.04.1989, Side 189

SKÍRNIR
VÖRN FYRIR HREPPA
183
hvað sem því líður eru þeir að Alþingi undanskildu elztu stjórnar-
stofnanir þjóðarinnar og hafa það umfram þingið að eiga samfellda
sögu allt til þessa dags. I öndverðu var aðalhlutverk hreppanna
bundið við framfærslu ómaga sem ættmenn gátu ekki séð farborða.
Auk þess ýmis innansveitarmál, svo sem fjallskil, eftirlit með fjár-
mörkum og síðar margvíslegar verklegar framkvæmdir. Merkileg
ákvæði um vátryggingu gegn tjóni á húsum og búfé eru í lögum
þjóðveldisins um hreppa. Stjórn hreppanna mótaðist af lýðræði
sem hélzt alla tíð að undanteknu tímabilinu 1809-1872. Oldum
saman voru þeir með nokkrum hætti athvarf lýðstjórnar, eins kon-
ar grasrótarlýðræðis, sem jafnvel stóð af sér mestalla einveldisöld.2
Kaupstaðir eiga sér á hinn bóginn ekki langa sögu í íslenzku
þjóðfélagi gagnstætt því sem er í nálægum löndum. Á Norðurlönd-
um eru þeir þekktir frá því um 1000, en eflast mjög á 13. öld. Þeir
voru fjölmennari og þéttbýlli en sveitaþorpið sem til hafði verið frá
ómunatíð, íbúar fengust við verzlun og handverk, þannig að þar
gætti nokkurrar sérhæfingar miðað við sveitirnar. Konungar tóku
kaupstaðina undir sérstaka vernd sína og veittu þeim að vissu
marki sjálfstæði um stjórnsýslu og dómgæzlu. Oft var réttarstaða
þeirra bréfuð í sérstökum réttindaskrám. Þegar leið á miðaldir
urðu kaupstaðirnir smám saman miðstöðvar allrar stjórnsýslu.
Kaupstaðaborgarar nutu meira frelsis en íbúar hinna dreifðu
byggða.
Hér á landi varð þróun á allt annan veg. Með aukinni sjósókn á
14. öld varð til vísir þéttbýlis sem varð þó ekki varanlegt, enda urðu
á miðöldum ekki til lögformlegir varanlegir þéttbýliskaupstaðir.
En með konunglegri auglýsingu 18. ágúst 1786 var ákveðin stofnun
sex kaupstaða. Var sú ráðstöfun þáttur í viðleitni stjórnvalda til að
rétta við atvinnu- og efnahagslíf í landinu. Engir þessara sex
kaupstaða héldu þó velli nema Reykjavík og með opnu bréfi 28.
desember 1836 voru réttindi þeirra afturkölluð. Allir þessir kaup-
staðir endurheimtu þó kaupstaðarnafn sitt nema einn þótt réttar-
staða þeirra yrði ekki hin sama og hinna upphaflegu. Framan af
fjölgaði kaupstöðum reyndar hægt, en eftir því sem þéttbýli hefur
vaxið hefur kaupstöðum - og síðan bæjum - fjölgað ört þannig að
nú býr þar mikill meiri hluti þjóðarinnar.