Skírnir - 01.04.1989, Síða 195

SKÍRNIR
VORN FYRIR HREPPA
189
Allt má flokka þetta undir það sem almennt er kallað hreppa-
rígur og á sér margvíslegar fleiri orsakir sem þó er ekki ástæða til að
rekja hér. Virðist svo sem mest kveði að skiptingu hreppa á árunum
1885 - 1918 og 1939 - 1948. Með sveitarstjórnarlögunum nr. 43/
1905 var liðkað fyrir aðskilnaði með því að svo var mælt í 4. gr. að
kauptún eða þorp þar sem íbúar væru 300 eða fleiri hefði rétt til að
fá sérstaka sveitarstjórn og verða hreppur út af fyrir sig. Lögin
gengu í gildi 1. janúar 1907 og það ár var 7 hreppum skipt. Þetta
ákvæði féll ekki úr lögum fyrr en með sveitarstjórnarlögunum nr.
8/1986.
Þegar fjölgaði í þéttbýlis- eða kauptúnahreppum tóku íbúar að
sækjast eftir kaupstaðarréttindum. Að vísu skiptu þau ekki sama
máli og áður því að forréttindi kaupstaða á sviði verzlunar og ann-
arrar atvinnustarfsemi voru fyrir löngu úr sögunni — höfðu verið
aftekin með opnu bréfi 28. desember 1836 ásamt fleiri sérréttind-
um. Allt til gildistöku sveitarstjórnarlaganna nr. 8/1986 varþó enn
við lýði nokkur munur á réttarstöðu hreppa og kaupstaða sem
taldist skipta máli. Hreppar urðu að fá samþykki sýslunefnda til
ýmissa meiri háttar framkvæmda og skuldbindinga, enda lutu þeir
yfirumsjón þeirra; kaupstaðir voru á hinn bóginn með öllu óháðir
sýslunefndunum. Hreppunum var gert að greiða tiltekið gjald í
sýslusjóð og sýsluvegasjóð sem þéttbýlismenn töldu koma sér að
litlu gagni, einkum sýsluvegasjóðsgjaldið; kaupstaðir voru hins
vegar lausir við þetta gjald. Þá höfðu kaupstaðir einir heimild til að
stofna sjúkrasamlög, en hreppasamlög höfðu verið afnumin við
endurskoðun almannatryggingalaga 1971. Enn er áfengisútsala
bundin við kaupstaðina, sbr 10. gr. áfengislaga nr. 82/1969, en til
stendur að breyta því.5 Við þessi hagsmunarök bættist svo það að
ýmsir íbúar hreppa munu hafa talið kaupstað virðulegra sveitarfé-
lag en hrepp. Hér hefur þá eimt eftir af þeim hugsunarhætti að
borgar- eða bæjarsamfélag sé á hærra menningarstigi og siðfágaðra
en sveitin og borgar- eða bæjarbúinn njóti meiri virðingar en
sveitamaðurinn; það sé, tæpitungulaust talað, „fínna“ að búa í
kaupstað en sveit, hrepp, kauptúni eða þorpi.
Eins og rakið er að framan fengu fimm hreppar kaupstaðarrétt-
indi árið 1974. Röksemdir fyrir þeirri breytingu voru áþekkar þeim
sem hér hafa verið tíundaðar. Þó var nokkur áherzlumunur. For-