Skírnir - 01.04.1989, Page 244

238
HELGI ÞORLÁKSSON
SKÍRNIR
Byock er trúaður á að Islendingabók sé raunsönn lýsing á því hversu vel
lánaðist jafnan að setja niður deilur, jafnvel þegar þær komust á alvarlegt
stig, með milligöngu, víðtækum samráðum og sáttum. Þegar í mest óefni
var komið hafi jafnvægi verið tryggt með árangsríkum lagabreytingum
(fjórðungum, kristnitöku, fimmtardómi).
En frásögn Ara kann að vera áróður, saminn að gefnu tilefni, vegna
deilna Þorgils og Hafliða, og í þágu kirkjunnar sem ekki gat starfað án
friðar. Vandinn er sá að heimildir eru fáar um tímann fyrir 1100 þegar
sleppir íslendingabók. Þó sýnir Hungurvaka að Ari þegir um allmikinn
óróa, rán og lögleysur á tímum Isleifs biskups. En auðvitað er ekki þar með
sagt að kerfinu hafi verið raskað. Sumir höfðingjar virðast hafa orðið öðr-
um voldugri, t. d. Guðmundur ríki í Eyjafirði en ekki verður séð að hann
hafi starfað gegn kerfinu og farið sínu fram í trássi við lög og reglur. Kerfið
virðist hafa staðið af sér volduga höfðingja eins og Guðmund ríka og Haf-
liða Másson. Um 1180-90 voru allmargir höfðingjar í Eyjafirði og deildu
um völd og eignir, mjög í þeim stíl sem lýst er í Islendingasögum, eins og
Byock bendir á.
Jesse Byock ritar í bók sinni ýtarlega um kristni og kirkju til að sýna að
hvorugt hafi raskað stjórnkerfinu á þjóðveldistíma. Biskupsstólarnir voru
fremur fátækir að mati hans og biskuparnir engu voldugri en hinir voldug-
ustu goðar. Það sem meira var, þeir störfuðu innan stjórnkerfisins, tóku
þátt í störfum lögréttu, önnuðust milligöngu og prestar ráku jafnvel mál
fyrir dómstólum.
Finna má að því að Byock skuli ekki gera grein fyrir breytingum á efna-
hagskerfinu. Einkum á þetta við um þátt kirkjunnar í slíkum breytingum
þar sem voru tíund og staðir. Algeng skýring meðal fræðimanna er sú að
tíundir og staðir hafi valdið mestu um það að fáeinar goðaættir hafi um
1200 verið orðnar öðrum voldugri, t. d. Oddaverjar og Haukdælir syðra,
Svínfellingar eystra og Asbirningar nyrðra. I Eyjafirði kom fram nýr höfð-
ingi um 1190, Guðmundur dýri, sem varð öllum öðrum voldugri þar í hér-
aði og breytti öðru vísi en nafni hans fyrrum því að hann lét afnema vor-
þingið á Vöðlum í Eyjafirði. Þetta virðist hafa verið vísvitandi tilraun til að
koma í veg fyrir að bændur (og goðar, keppinautar Guðmundar) gætu látið
málið til sín taka. Er og varla tilviljun að ekki skuli vera getið um vorþing
á Suðurlandi eftir 1190 og nánast aldrei vestra og nyrðra eftir 1200. Reglu-
legt þinghald virðist hafa lagst af á vorþingsstöðunum. Þetta hafði í för með
sér breytingu á kerfinu og styrkti stöðu hinna fáu en voldugu stórgoða
gagnvart bændum, láti að líkum.
Bændur sem deildu voru líklega oftast nágrannar en þegar á 12. öld þoldi
Hvamm-Sturla, sem ekki var sérlega voldugur goði, ekki aðra bændur en
þingmenn sína umhverfis sig eða í sinni sveit. Kostir bænda til að leita með
mál sín til annars goða voru því takmarkaðir þar sem svona háttaði; þeir
sem ekki undu úrskurði goðans í sinni sveit urðu þá að flytjast búferlum
eða láta kúga sig. Og eftir 1200 áttu bændur þess enn síður kost að leita hver