Skírnir - 01.04.1989, Page 245

SKÍRNIR
MANNFRÆÐI OG SAGA
239
til síns goða þegar goðinn var aðeins einn í víðlendu heimahéraði þeirra.
Goðinn gat því væntanlega farið sínu fram og þurfti ekki að semja við ann-
an goða um lausn málsins. Og eðli stórdeilna hefur breyst frá um 1200;
samkvæmt Sturlungu deildu goðar aðallega innbyrðis um auð og völd án
þess að deilurnar ættu upptök hjá bændum eða þeir væru aðilar deilumál-
anna eða kæmu yfirleitt nálægt þeim öðru vísi en sem liðsmenn goðanna á
ferðum. Deilum sem risu á milli bænda og vísað var til vorþinga með aðild
goða og síðan til alþingis, þar sem aðrir goðar önnuðust milligöngu, hefur
því fækkað á tímabilinu frá 1200 til loka þjóðveldis. Þess vegna vekur efa-
semdir sú fullyrðing Byocks að Islendingasögurnar séu raunsannar lýsing-
ar bændadeilna eins og þær eiga að hafa verið á ritunartíma sagnanna á 13.
öld. Það er alveg eins líklegt að þær séu fremur að lýsa heimi sem var fyrir
1200, eins og Grágás, sem var skráð við lok þjóðveldis, lýsir kerfi sem var.
Þetta vekur spurningar um það hversu mikil áhrif samtímahættir hafi haft
á frásagnir Islendingasagna, hversu góð heimild Njála er t. d. um mála-
rekstur og milligöngu á fyrri tíð. Er lýsingin á Njáli sem góðgjörnum milli-
göngumanni raunsönn, eins og Jesse Byock heldur (bls. 106, sbr. 129-30),
og hvað vissi höfundur Njálu um þingstörf á Þingskálaþingi sem
e. t. v. hafði ekki verið haldið í heila öld þegar sagan var skráð?
Stórgoðar voru fáir við upphaf 13. aldar og þeim fækkaði í vígaferlum
Sturlungaaldar. Þetta olli að vegur stórbænda fór vaxandi og sumir þeirra
tóku að gegna svipuðum störfum í héraði og goðar höfðu gegnt áður.
Bændur áttu með sér þing og létu til sín taka að nýju, en þetta voru ekki
regluleg þing eins og vorþingin höfðu verið og dómsmál voru ekki á
dagskrá. Er hugsanlegt að goðar Islendingasagna og menn eins og Njáll
Þorgeirsson dragi dám af þessum stórbændum sem virðast hafa verið mjög
þreyttir á ófriði og leitað leiða til friðar og sátta. Njáll gerði Höskuld Þrá-
insson að goða og lét taka upp þing í Hvítanesi, eftir því sem Njála segir.
Og hagar sér því eins og voldugur stórbóndi um 1255.
Þrátt fyrir ábendingar mínar um hugsanleg áhrif þjóðfélagshátta 13. ald-
ar á frásagnir Islendingasagna, er auðvelt að fallast á það að mikið samræmi
sé á milli Grágásar, lýsinga í Sturlungu á deilum á 12. öld og Islendinga-
sagna. En varasamar eru fullyrðingar Byocks um að sögurnar hafi haft fé-
lagslegu hlutverki að gegna á 13. öld, verið eins konar handbækur um mála-
rekstur og hvernig glíma skyldi við ofbeldisseggi, hafi lýst deilum bænda á
meðan Sturlunga lýsti deilum höfðingja (sbr. 8, 9, 20,27,35, 36). Hið rétta
er kannski öllu heldur að sögurnar lýsi hugmyndum manna á 13. öld um
deilur og málarekstur á fyrri öldum og vitneskjan sé einkum sótt í heimildir
frá 12. öld (Grágás, samtímasögur og munnmæli).
Þar sem Islendingasögur virðast hafa verið skráðar, a. m. k. allmargar,
um miðbik 13. aldar, þegar menn gerðust allþreyttir á ófriði, er sú hætta
yfirvofandi að í þeim gylli menn fyrir sér ágæti þinga, dóma, málafærslu og
milligöngu og ýki mikilvægi þessara stofnana og aðferðir við að leysa deil-
ur. Sumar sagnanna virðast vera gagnrýnar á hernað og hernaðaranda og