Skírnir - 01.09.1990, Blaðsíða 126

378
ÞORSTEINN GYLFASON
SKÍRNIR
að Pílatus er ekki að inna eftir einstökum sannindum eins og „sól
vermir“ eða „vín kætir“, heldur er hann að láta í ljósi efasemdir um öll
sannindi. Hér þurfum við ekki að leggja aðra merkingu í orðið
sannleikur en þá sem við leggjum í sannindi: munurinn er sá einn að hér
er að því er virðist spurt um sannleika eða sannindi yfirleitt. Ef til vill
ber að skilja hann eins og hann hefði spurt: „Hver ert þú sem þykist
hafa höndlað sannleikann?“ eða „Hvernig veiztu að það sem þú boðar
er sannleikur?" eða „Hvernig vitum við yfirhöfuð nokkurn skapaðan
hlut?“ Ef þetta er rétt til getið hefur Pílatus verið að spyrja um leiðina
til sannleikans fremur en um sannleikann sjálfan, um það hvernig við
öflum okkur vitneskju um hlutina og hvernig við getum verið viss um
þá.
En það má skilja spurningu Pílatusar öðrum skilningi. Þá er hann
ekki að spyrja um leiðina til sannleikans heldur um eðli hans. Þannig
ber að skilja spurninguna hvað sannleikur sé þar sem hún stendur í
ritum Aristótelesar. Þar er Aristóteles að hugsa um eiginleikann sem
gerir setningu að sannindum ef hún er sönn. Hvað er það sem sönn
setning hefur til að bera sem gerir hana sanna? Aristóteles orðar spurn-
inguna einfaldlega svo: hvað er satt og ósatt? Og svarið er barnslega
einfalt (eins og ég var búinn að lofa að það væri): að segja um það sem
er, að það sé, er satt; og að segja, að það sé ekki, er ósatt; og að segja um
það sem ekki er, að það sé, er ósatt; og að segja, að það sé ekki, er satt.
Þetta er allt og sumt. Af þessari óbrotnu greinargerð fyrir sannleikanum
má ráða það meðal annars að við lærum á sannleikann í fyrstu bernsku.
Við lærum að segja satt og ósatt um leið og við lærum að tala og förum
að nota orð eins og er og ekki og já og nei.
Það eru tveir aðiljar að sannindum og ósannindum hjá Aristótelesi:
annars vegar það sem er eða er ekki - það er að segja veruleikinn - og
hins vegar það sem sagt er um þennan veruleika - það er að segja sönn
eða ósönn setning. Kjarninn í máli Aristótelesar um þessa tvo aðilja er
að setning sé sönn ef hún hlítir því sem er eða er ekki, og hún sé ósönn
ef hún hlítir því ekki. Þessa hugmynd kalla heimspekingar
„samsvörunarkenninguna um sannleikann“. Þeir gefa henni sérstakt
nafn vegna þess að stundum vilja þeir velta fyrir sér öðrum kostum á
skilningi orðsins sannleikur.
Samsvörunarkenningin ber af öðrum kenningum um sannleikann.
Það gerir hún af ýmsum ástæðum. Ein er að hún virðist strax við fyrstu