Skírnir - 01.04.1993, Síða 37
SKÍRNIR
UM SANNLEIKA OG LYGI
31
beindist að kenningu hans um sannleika. í fyrstu bók sinni, Fæðing
harmleiksins úr a7ida tónlistarinnar (Die Geburt der Tragödie aus dem
Geiste der Musik), sem kom út árið 1872, hafði Nietzsche sett fram
kenningu sem hann kallaði listamannafrumspeki, þar sem þeirri skoðun
er haldið á lofti að eina leiðin til að gera okkur lífið bærilegt sé að lesa
veröldina sem fagurfræðilegt fyrirbæri. I kenningum hins unga Nietz-
sches er því listrænu innsæi hampað á kostnað skynseminnar. Viðleitni
til að samþætta listræna og vitsmunalega sýn og túlkun einkennir aftur á
móti síðari verk hans. Hin skörpu skil milli skynsemi og innsæis eiga
rætur að rekja til þeirrar frumspekilegu aðgreiningar á milli sýndar og
reyndar, sem liggur listamannafrumspekinni til grundvallar, og sem
Nietzsche hvarf frá áður en langt um leið. Einmitt í ritgerðinni „Um
sannleika og lygi í ósiðrænum skilningi“ („Uber Wahrheit und Liige im
aufiermoralischen Sinne", 1873), sem hér birtist fyrst verka Nietzsches í
íslenskri þýðingu, orðaði hann nýja sannleikshugmynd. Þessa ritgerð má
með réttu kalla locus classicus skrifa Nietzsches um sannleiksvandann,
því þar er í raun fólginn kjarni síðari skoðana hans um það málefni. I
stað bæði listamannafrumspekinnar og hefðbundinna sannleikskenninga
eins og þeirra sem fást við að rannsaka merkingu einkunnarinnar „sönn“
í sambandi við setningar, eða þeirra sem sverja sig í ætt við greiningu
Immanuels Kant á „forskilvitlegum forsendum" sannleikaskilningsins,
beindi Nietzsche nú sjónum að þeirri hugar-smíð sem gerir manninum
yfirleitt kleift að athafna sig í heiminum og spurningunni um það hvern-
ig lýsing mannsins á veruleikanum sé háð myndhverfingum sem verða að
hugtökum. Segja má að með þessu óvenjulega sjónarhorni hafi Nietzsche
gerst frumkvöðull þeirrar málheimspekilegu þekkingargagnrýni sem
mikið hefur kveðið að á seinni tímum, t.d. í verkum Bandaríkjamannsins
Richards Rorty og Frakkanna Michels Foucault, Jacques Derrida og
Jean-Franjois Lyotard.
Túlkunin á Nietzsche sem heimspekingi nútímans snerist einkum um
tvö atriði, tómhyggjuhugtakið og kenninguna um eilífa endurkomu hins
sama. Nietzsche gerir einkum grein fyrir tómhyggjuhugtakinu í ritunum
Mannlegt, alltof mannlegt (Menschliches, Allzumenschliches, 1878) og
Hin kátu vísindi (Die fröhliche Wissenschaft, 1882). I kjölfar þeirrar
Nietzsche-endurreisnar, sem hér um ræðir, var sérstaklega litið á það
sem lykil að greiningu á höfuðeinkennum vestrænnar skynsemishyggju.
í samræmi við þetta varpar hugtakaþrenningin bölsýni-tómhyggja-úr-
kynjun, sem kemur einna best fram í verkinu Svo mælti Zaraþústra (Also
sprach Zarathustra, 1883), skærri birtu á framvindu gervallrar menningar
Vesturlanda, og sýnir að hún er í raun og veru ein samfelld og óslitin
hnignunarsaga. Þótt mikið hafi vafist fyrir skýrendum hvað vakti fyrir
Nietzsche með þeirri sannfæringu sem hann kallaði sína dýpstu og tor-
skildustu uppgötvun, að eina leiðin til að yfirstíga tómhyggjuna væri að
tileinka sér hugmyndina um eilífa endurkomu hins sama og gera með því