Skírnir - 01.04.1993, Side 69

SKÍRNIR
VIÐ RÆTUR MANNLEGS SIÐFERÐIS
63
Kenning Nietzsches felur því ekki í sér lífvænlega leiðsögn í
samfélagslegum efnum; þar er engin ábyrg siðfræði samkenndar
og gagnkvæmrar virðingar. Það er ein afleiðing hinnar einsýnu
höfnunar hans á kristinni arfleifð; með henni sturtar hann niður á
einu bretti lýðræði og félagslegu réttlæti. Hér virðist mér birtast
ein af fjölmörgum mótsögnum í heimspeki Nietzsches sem hann
reynir á engan hátt að leysa. Maður skyldi ætla að „jáið“ við fjöl-
breytni og margbreytileika eigi líka að ná til mannlífsins. En for-
sendur skapandi mannlífs eru hefðir lýðræðis og frelsis, eins og
John Stuart Mill færir rök fyrir í Frelsinu. Því þrátt fyrir að
mannlífið hafi tilhneigingu til að steypast allt í sama mótið í lýð-
ræðisríkjum þá eru hinir pólitísku innviðir þeirra nauðsynlegir til
að sérvizka og sjálfssköpun geti þrifizt. Þetta er enn ein sönnun
þess að þrælasiðferði býr í haginn fyrir ofurmennið. Og þrátt fyr-
ir allt er Nietzsche sannfærður um gildi þrælasiðferðis, því hann
telur það nauðsynlegt til að veita hjörðinni leiðsögn. Sjálfdæmis-
hyggja meðal almennings er auk þess varasamt fyrirbæri í augum
hans. Hinir sterku einstaklingar eiga aftur á móti tilkall til að selja
sér sjálfdæmi í siðferðilegum efnum, því þeim er treystandi til að
skapa.
Kenning Nietzsches býr yfir magnaðri gagnrýni á þau sögu-
legu og félagslegu lífsform og stofnanir sem hafa átt að tryggja
framgang siðferðilegra hugsjóna. Hann afhjúpar miskunnarlaust
þau öfl sem leitast við að tryggja völd sín með siðferðilegar hug-
myndir að yfirvarpi. En sú sýn blindar hann á þá staðreynd að
þessar sömu hugmyndir hljóta samt sem áður að vera mönnum til
viðmiðunar í baráttu fyrir betra lífi öllum til handa. Sjúkdóms-
greining Nietzsches á vestrænni menningu breytir engu um rétt-
mæti þeirra siðalögmála og rökræðu um þau sem hún hefur fætt
af sér.51 Heilnæmar rætur siðferðis í sálarlífi einstaklinga leysa
ekki almennar siðareglur af hólmi. Því má þó aldrei gleyma að
51 Því má gagnrýna Nietzsche á svipaðan hátt og Marx sem hafnar réttmæti
siðalögmála vegna þess að þau eru bundin samfélagi arðráns og firringar. Sbr.
Albrecht Wellmer, „Uber Vernunft, Emanzipation und Utopie“, Ethik und
Dialog (Frankfurt am Main: Suhrkamp 1986), s. 175-221. Sjá einnig grein
mína „Siðfræðin og mannlífið. Frá sjálfdæmishyggju til samræðusiðfræði",
Hugur 1 (1988), s. 64-5.