Skírnir - 01.04.1993, Page 114
108
GlSLI PÁLSSON
SKÍRNIR
að fólk spyrji, nú sem í árdaga, um skilin milli lýsingar og fabúlu,
um landamærin milli þess sem er og þess sem sagt er að sé.
Ahyggjur manna af áreiðanleika sögusagna, af því tæi sem greint
er frá í Kristnihaldinu, eru þó í vissum skilningi einkar „vestrænt“
fyrirbæri - og þar að auki ekki svo gamlar, að minnsta kosti ef
miðað er við aldur mannkyns; ólíklegt er, svo dæmi sé tekið, að
höfundar Islendingasagna hafi litið skilin milli hins sanna og
logna sömu augum og fylgismenn „íslenska skólans" eða boð-
berar vísindahyggjunnar (Gísli Pálsson 1992). Með landafundum
og siglingum á miðöldum opnuðust vestrænu fólki nýir og
fjölskrúðugir heimar og fyrirbærið Homo viator leit dagsins ljós;
það varð eftirsóknarvert að fara að heiman um skeið og ferða-
langar flykktust til framandi þjóða. Ein afurð þessarar þróunar er
mannfræðin, fræðigreinin um manninn. Einhvern veginn varð að
koma skipan á allar þær sundurlausu frásagnir sem völ var á og
alla þá vitneskju sem ferðamenn og trúboðar höfðu öðlast um
fjarlægar slóðir - um blámenn, villimenn og skrælingja. Hvað var
satt og hvað var logið? Það þurfti að rannsaka svolítið undir
Jökli.
En það var ekki bara að fólk vissi meira og það þyrfti að átta
sig á nýrri reynslu, afstaðan til þess sem það varð vísari hafði líka
breyst. í kjölfar verslunarferða Feneyinga og ítölsku endurreisn-
arinnar taldi vestrænt fólk sér allt í einu trú um að það gæti horfið
útúr sköpunarverkinu. Kirkjan var skyndilega svipt því hug-
myndalega forræði sem hún hafði haft í margar. aldir og maður-
inn varð mælikvarði alls. Svo undarlega sem það kann að hljóma,
er uppreisnarmaðurinn Jón Prímus ágætur fulltrúi kirkjunnar
fyrir tíma endurreisnar, og biskupinn, handhafi kirkjuvaldsins, að
sínu leyti fulltrúi þeirra veraldlegu „húmanísku“ viðhorfa sem
leystu kenningar miðaldakirkjunnar af hólmi. Húmanistarnir
gerðu ráð fyrir að maðurinn gæti skilið dýrin og villimennina eft-
ir úti í kuldanum og skoðað þau úr fjarlægð sem hlutlaus áhorf-
andi. Þessi viðhorf má glöggt sjá í málaralist endurreisnarmanna.
Náttúran varð að fjarlægum bakgrunni í þrívíðu rúmi en maður-
inn stillti sér upp í forgrunni, eins og hann ætlaði útúr striganum
og í andlitið á málaranum (Panofsky 1991). Endurreisnin, sem
setti mark sitt á öll vestræn fræði (meðal annars „vísindi“ Francis