Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.1991, Síða 151

Jóhann Hannesson
Þankarúnir
Homo mortalis1
Handan við glitrandi kös mannlegra efasemda standa tveir öruggir
punktar, sem lifandi menn óbrjálaðir efast ekki um: Maður hefir eitt sinn
fæðzt, maður mun eitt sinn deyja. Dauðlegur, mortalis, er maðurinn.
Mikill leiðtogi skynsemihyggjunnar, Magnús Stephensen, fann nauðsyn til
bera að flytja oss í nýjum búningi gamlan boðskap hér um: Um dauðann
gef þú, Drottinn, mér, ég dag hvem hugsa megi. — Að hugleiða vel það,
sem enginn þarf um að efast, og aldrei hefir verið til álitamála talið, er
sjálfsagt og skynsamlegt.
Sannleikurinn um dauðleika mannsins kveður við líkt og titrandi
dimmur undirtónn í Darraðarljóðum frá elztu tíðum, Gilgameskviðu og
Hómerskviðum. MEMONTO MORI — minnstu (þess að þú munt) deyja!
— Þetta er gamalt viðlag úr sigurgöngum rómverskra herforingja, og
var þræll látinn ganga síðastur í langri lest hermanna og fanga og
endurtaka þessa áminningu með háum hrópum. Fomþjóðir Babels, Hellas,
Ítalíu, Kína og margra annarra landa gerðu að vísu ráð fyrir framhalds-
tilvem, en hún var dimm, köld, skuggaleg og sultarleg, aumri en aumasta
líf á jörðu, fremur framhaldsdauði en framhaldslíf. Óljóst er hve lengi
hinir framliðnu vom taldir tóra, en Kínverjar tjáðu mér að það yrði jafn
lengi og lifandi menn á jörðunni færðu fómir til uppihalds sálum
framliðinn ættingja. Að þeim fómum af teknum urðu andamir að engu,
eða mnnu inn í hina miklu fylkingu illra anda, er um jörðina sveimaði og
olli alls konar óförum, óhöppum og slysum.
Efnishyggja fornaldar hagnýtti snemma hina fomu atómukenningu á
sálina, boðaði upplausn sálarheildarinnar og dreifingu hinna léttu
sálaratóma víðs vegar. Leiddi þetta til hins mesta glundroða, eins og
kunnugt er. Menn báðu hinar fomu dyggðir heilar að fara, gáfu sig að
valdabaráttu, eigin hagnaðar striti þessa lífs, beittu svikum og prettum,
bmgðust vinum sínum og skyldum, höfðu í frammi lýðskmm og smjaður
og týndu hinu þjóðlega þreki og manndómi í nautnahyggju. — Gegn
þessari efnishyggju og „álitamálakenningu” snemst þeir Sókrates, Platón
o.fl. Skilji menn ekki áhrif hinnar fomu efnishyggju og sálampplausnar-
kenninga, fá menn heldur ekki metið viðreisnarstarf þeirra. Það var m.a.
til að endurreisa ábyrgðarvitund og veita mönnum nýjar vonir að Platón
flutti kenningar sínar um þrískiptingu sálarinnar (TO LOGISTIKON
1 Birtist í Lesbók Mbl. 1. tbl. 1964.
149