Archaeologia Islandica - 01.01.1998, Qupperneq 20

Adolf Friðriksson & Orri Vésteinsson
um skýrslum um fornleifar, örnefni og
sögustaði frá þessu tímabili að þar eru
Islendingasögur forsenda rannsókn-
anna. Sögusviðið myndar gjarnan
ramma utan um athuganirnar. Frá
þessu er aðeins eitt frávik sem vert er
að geta, en það er athugun Magnúsar
Grímssonar á Reykjanesi. Arangur at-
hugana hans var ekki gefinn út á sín-
um tíma, en eftir hann lá fullbúin
skýrsla í ódagsettu handriti (IB 72,
fol., pr. í Landn. Ingólfs 11,1936-40,
243-262). Þar er sagt frá örnefnum,
þjóðsögum og fornleifum, en hvergi
vísað til íslendingasagna. Rétt er að
benda á að á Reykjanesi vestanverðu er
fátt um staði sem getið er um í íslend-
ingasögum. Það er athyglisvert að
Magnús sýndi, öndvert við flesta aðra,
því héraði slíkan áhuga sem hefur hvað
fæsta sögustaði. I skýrslu hans eru ekki
einungis nefndir þeir staðir sem telja
mátti frá fyrstu öldum byggðar, heldur
einnig frá síðari öldum. Var það afar
sjaldgæft á tímum Magnúsar, því for-
tíðaráhugi manna beindist nánast ein-
göngu að landnámstíð og söguöld. Rit
Magnúsar er einnig frábrugðið öðrum
skyldum verkum að því er varðar rann-
sóknaraðferð. Skilin milli munnmæla
og fornleifafræðilegra ágiskana um eðli
og uppruna tiltekinna minja eru mun
skýrari í huga Magnúsar en hjá sam-
tímamönnum hans. I stað fornbók-
mennta vísar Magnús í tiltækar heim-
ildir og skjöl sem skýrt gátu aldur eða
uppruna minja og örnefna. Þar styðst
hann einkum við jarðabók Árna Magn-
ússonar, kirkjumáldaga, vísitasíur og
jarðabréf. Magnús var því frumkvöðull
á sviði vettvangsrannsókna sögustaða
frá lokum miðalda og síðari tímum.
En þar eð verk hans kom ekki út fyrr
en tæpri öld eftir að það var samið
hafði það ekki teljandi áhrif á sam-
tímamenn hans sem eftir sem áður ein-
beittu sér að því að finna markverða
sögustaði fornaldar.
F' ornleifafélagið
Eftir miðja 19- öld verður atburðarásin
í sögu fornleifaskráningar hraðari.
Minjarannsóknir ýmiskonar urðu tíðari
og jafnframt hófst barátta íslenskra
áhugamanna fyrir varðveislu menning-
ararfsins. Auk vettvangsrannsókna á
minjastöðum varð stofnun forngripa-
safns í Reykjavík kappsmál þeirra. Séra
Helgi Sigurðsson á Melum, sem átti
nokkra forngripi í fórum sínum var
meðal þeirra er hvöttu til stofnunar
safns (Helgi Sigurðsson 1863) og ritaði
hann yfirvöldum bréf og ánafnaði
þjóðinni einkasafn sitt til íslensks
forngripasafns handa almenningi.
Bréf Helga (dags. 8.1. 1863, pr. í
Sigurður Guðmundsson 1874, 8ff) er
jafnframt stefnuyfirlýsing um verndun
forngripa. Hlutverki Helga eru jafnan
gerð góð skil í yfirlitsritum um sögu
forngripasafnsins, en framlag hans á
sviði minjaskráningar er flestum
gleymt. Áhugamenn um forngripa-
vernd voru mjög með böggum hildar
yfir því að fornir minjastaðir voru að
hverfa og örnefni óðum að týnast.
Gegn þessari eyðileggingu var unnið
með söfnun á örnefnum og munn-
mælasögum um sögustaði og minjar.
20