Archaeologia Islandica - 01.01.1998, Side 29

Fornleifaskráning
ingaskrá. Árin 1964 og 1966 gerði
þjóðminjavörður átak og friðlýsti alls
20 staði. Þegar skoðað er hvernig staði
hann friðlýsti og borið saman við eldri
friðlýsingar blasir þessi stefnubreyting
við. I stað sögustaða, hofa og dóm-
hringa er nú ráðist í að friðlýsa bæjar-
hóla, fjárborgir, réttir og minjar frá 19-
öld.
Á sama tíma óx og dafnaði þjóð-
háttaskráning og örnefnasafnið varð að
Örnefnastofnun. í báðum þessum
flokkum var verið að safna af krafti
heimildum um lokaskeið gamla land-
búnaðarsamfélagsins. Þessar vísinda-
greinar voru nútímalegar í þeim skiin-
ingi að áhuginn var ekki lengur aðeins
bundinn þjóðveldinu, heldur var kapp-
samlega unnið að söfnun og varðveislu
heimilda um líf og samfélag sem voru
óðum að hverfa. Hvers vegna var ekki
sami kraftur í skráningu fornleifa? Hér
er vert að gera samanburð. Örnefni og
þjóðhættir eru ekki áþreifanlegar „fyr-
irstöður" í landslaginu sem koma í veg
fyrir að framkvæmdagleði ábúanda fái
notið sín til hins ýtrasta við að breyta
búi sínu úr járnaldarbýli í nútímabæ.
Ekki þurfti að friðlýsa þessar heimild-
ir, heldur aðeins hafa upp á þeim með
bréfaskiptum eða viðtölum. Við opin-
bera skráningu fornleifa var hins vegar
einungis ein aðferð: friðlýsing með
pomp og prakt eða ekki neitt, utan
vinsamlegra tilmæla um að minjastað
verði hlíft ef þess væri nokkur kostur.
Á friðlýsingaskrá bættist því einungis
við einn og einn staður, þrátt fyrir að
fjölmargir nýjir minjastaðir hefðu
fundist. Eflaust hafa menn hikað við að
leggja þær kvaðir á ábúendur sem frið-
lýsingu fylgja, nema þar sem talið var
allra brýnast. Þetta hefur þótt þeim
mun snúnara sem minjarnar voru
yngri og ósamræmi meira við þá sögu-
skoðun almennings að merkilegar
fornleifar séu fyrst og fremst minjar
þjóðveldisaldar. Þó að friðlýsing væri
öflugt tæki hafði hún ekki þau áhrif
sem til var ætlast til lengdar því að
menn veigruðu sér við að beita henni
nema þar sem brýnast þótti, en fyrir
vikið var almennri minjakönnun ekk-
ert sinnt á sama tíma og allsherjarsöfn-
un örnefna og þjóðhátta stóð yfir.
Árið 1969 voru samþykkt ný lög,
þjóðminjalög, er felldu lög um vernd-
un fornmenja frá 1907 úr gildi. Nýju
lögin voru merkur áfangi fyrir safnið,
sem hafði starfað án sérstakrar löggjaf-
ar áratugum saman. I nýju lögunum
voru því allmörg ákvæði um skyldur
embættisins sem ekki voru í eldri lög-
um. Hins vegar voru engar nýjungar
um verndun eða skráningu fornleifa.
Sem fyrr voru fornleifar „sem þjóð-
minjavörður telur ástæðu til að friða”
þær einu sem nutu friðhelgi með lög-
um. Sama gilti um fornleifaskráningu:
eingöngu friðlýstar minjar voru færðar
á fornleifaskrá. Fyrstu árin eftir að ný
þjóðminjalög tóku gildi var engin
skráning unnin í landinu og rétt rúm-
lega tugur minjastaða bættist við frið-
lýsingaskrána. Gildandi löggjöf lagði
engar skyldur á herðar þjóðminjavörsl-
unnar eða annarra um allsherjarskrán-
ingu. Var slíkt einfaldlega talið óþarfi
eða of kostnaðarsamt. Hvað sem því
líður fór áhugi á þessari vísindagrein
29