Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.09.2009, Blaðsíða 27

Tímarit hjúkrunarfræ›inga – 4. tbl. 85. árg. 2009 23
Ritrýnd fræðigrein
helstu lífsnauðsynjar eins og næring, húsnæði og tekjur sem
og huglæg atriði eins og vellíðan og hamingja. Heilsutengd
lífsgæði ná yfir þætti sem tengjast heilsunni sjálfri, upplifun á
henni, takmörkunum og mati einstaklingsins sjálfs á aðstæðum
sínum miðað við heilsufar (Draper, 1997; Häyry, 2000). Heilsa
og ýmsir ytri þættir geta verið uppspretta vellíðunar en eru
ekki alltaf forsenda góðra lífsgæða. Vellíðan og heilsa eru bæði
hugtök sem eru hluti af lífsgæðahugtakinu.
Til eru ótal mismunandi skilgreiningar á hugtakinu lífsgæði,
allt frá því að fjalla um það að uppfylla þarfir og starfshæfni til
vangaveltna um tilgang lífsins og huglæga vellíðan og ánægju.
WHO (2005) hefur skilgreint hugtakið þannig:
Lífsgæði eru skynjun einstaklings á stöðu sinni í lífinu í
samhengi við eigin menningu og verðmætamat, í tengslum við
markmið, væntingar, lífskjör og hluttekt. Hugtakið er víðfeðmt
og undir flóknum áhrifum af líkamlegri heilsu einstaklingsins,
andlegu ástandi, sjálfstæði, félagstengslum og tengslum hans
við umhverfisaðstæður. (Þýðing KA).
Þessi skilgreining er mjög víð og fleiri skilgreiningar reyna að
þrengja hugtakið frekar. Má þar nefna Browne o.fl. (1994) sem
telja að lífsgæði séu breytileg víxlverkun milli ytri aðstæðna í lífi
einstaklings og innri skynjunar á þessum aðstæðum. Þrátt fyrir
skort á alhliða skilgreiningu lífsgæðahugtaksins er samkomulag
um að það sé heildrænt og huglægt (Mynd 1).
Til að gera hugtakið mælanlegt og nýtilegt innan
heilbrigðisvísinda var reynt að þrengja það enn frekar með
því að einblína á þátt heilbrigðis í getu einstaklingsins til að
gegna hlutverki sínu í eigin menningu. Heilsutengd lífsgæði
komu til sögunnar sem tengsl milli heilbrigðis og lífsgæða.
Hugtakið er nátengt heilbrigðishugtakinu og ætlað að byggja á
mati einstaklingsins sjálfs um áhrif sjúkdóma og heilsu á líðan
sína og færni. Hugtakið er því huglægt með þyngdarpunktinn
á hvernig einstaklingurinn skynjar heilsu sína og á hvern hátt
sjúkdómar, slys og meðferðir hafa áhrif á líf hans og lífsfyllingu.
Tilgangurinn með mati á heilsutengdum lífsgæðum er að
greina þá sem lifa við skert lífsgæði vegna heilsubrests og
fylgjast með breytingum á lífsgæðum sem verða með eða án
meðferðar (Tómas Helgason o.fl., 2000).
BAKGRUNNUR LÍFSGÆÐAHUGTAKSINS
Gæði lífsins eða hið góða í lífinu hefur verið uppspretta
vangaveltna hjá mannfólki frá örófi alda. Bergsma og Engel
(1988) telja að allt frá því að manneskjan byrjaði að velta fyrir
sér lífi sínu og tilgangi hafi lífsgæði verið miðdepillinn og hvatinn
að þróun og breytingum. Hugleiðingar um lífsgæði og baráttan
við að ná þeim telja þeir að séu upptök trúarbragða, styrjalda
og ýmislegs sem tilheyrir siðmenningu.
Lífsgæðahugtakið má rekja til heimspekinga Forn-Grikkja en í
skrifum sínum segir Aristóteles (384–322 f. Kr.) m.a.:
Bæði múgurinn og fágað fólk telur að gott líf eða velgengni sé
það sama og að vera hamingjusamur. En hvað það er sem
telst hamingja er ástæða að rökræða. Sumir segja eitt, aðrir
annað. Vissulega segir sami einstaklingur oft mismunandi
hluti á mismunandi tímum: Þegar hann verður veikur telur
hann að heilbrigði sé hamingjan, þegar hann er snauður álítur
hann hamingjuna fólgna í auðæfum (Fayers og Machin, 2000)
(Þýðing KA).
Innan heimspekinnar tengjast lífsgæði siðfræði og viðleitninni
að upplifa hið góða í lífinu, ásamt vangaveltum um hvernig líf
sé gott líf. Aristóteles spurði sig m.a. spurningarinnar hvað væri
einkennandi fyrir gott líf og áleit það vera virkt og skynsamt
líferni auk sjálfsþekkingar (Björk, 1995). Orðið ‘eudomonia’
kemur oft fyrir í skrifum Aristótelesar og hefur verið þýtt sem
hamingja en fræðimenn eru nú sammála um að vellíðan túlki
orðið betur (Fayers og Machin, 2000). Eudaemonísk nálgun
á lífsgæðahugtakinu hefur m.a. byggst á vangaveltum um
hvað valdi vellíðan og vanlíðan og hefur því vakið áhuga innan
hjúkrunarfræði (Draper, 1997).
Löngu eftir daga Aristótelesar varð lífsgæði almennt hugtak
sem krafðist engra sérstakra útskýringa. Það varð ekki fyrr
en árið 1948 með skilgreiningu WHO á heilbrigði (sjá síðar)
sem hugtakið tengdist heilsu fólks. Sú skilgreining var ein sú
fyrsta sem skilgreindi mikilvægi hinna þriggja vídda heilsu, þ.e.
líkamlega, andlega og félagslega.
Fyrstu heimildir um notkun lífsgæðahugtaksins sem mælikvarða
á vellíðan fólks og þjóðfélagslega hagsæld má finna í ræðu
Lyndon B. Johnson frá árinu 1964 þar sem hann sagði að
í fyrirmyndarþjóðfélagi hefðu gæði meira vægi en magn og
vísaði sérstaklega til gæða lífs umfram magn veraldlegra eigna
(Rapley, 2003). Þetta varð upphafið að fræðilegri skilgreiningu
á hugtakinu lífsgæðum í hinum vestræna heimi en þá var það
aðallega notað um efnislega þætti eins og tekjur, menntun,
húsnæði og þess háttar sem var mælikvarði á velgengni þjóða
mælt með vergri þjóðarframleiðslu. Umræðan um að gæði
væru ekki síður mikilvæg en magn í lífinu varð ágengari og
áhuginn var vakinn. Nokkrum árum síðar eða 1977 setti WHO
fram stefnu um „heilbrigði fyrir alla“ (Health for all – HFA) þar
sem m.a. er sagt „spurningin er ekki einungis sú að bæta árum
við lífið heldur lífi við árin“ (Lindström, 1992). Hætt var að líta á
heilbrigði sem einangrað fyrirbæri og sérstakt markmið heldur
sem forsendu þess að geta gert aðra hluti.
Þannig má segja að hugtakið lífsgæði sem í heimspekilegu
sambandi nefndist „hið góða líf“ hafi yfirfærst á nútímavísindi
og fræðiorðið lífsgæði. Lífsgæði eru í dag þverfaglegt
Mynd 1. Nokkrir mikilvægir þættir lífsgæða og hugsanleg tengsl
milli þeirra. (Heimild: Sarvimäki og Stenbock-Hult, 2000)
heimili
fjárhagur
umhverfi
Ytri þættir Einstaklingsþættir Upplifun
heilsa
starfshæfni
persónuleiki
vellíðan
lífsfylling
lífsánægja