Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.09.2009, Blaðsíða 28

Tímarit hjúkrunarfræ›inga – 4. tbl. 85. árg. 200924
rannsóknarefni. Fræðigreinin er jafnframt ung því að lítið sem
ekkert var minnst á lífsgæði í fræðigreinum fram til 1975.
„Lífsgæði“ er nú hugtak sem flestar fræðigreinar hafa tileinkað
sér, þó með ólíkum forsendum og mismunandi nálgun og
hlutlægni. Þennan mikla áhuga á hugtakinu taldi Michael Bury
(1994) mega skýra með breytilegum sjúkdómsmyndum og
hækkandi meðalaldri. Þar til viðbótar kæmu stjórnmálalegar
og fjárhagslegar þarfir á að endurskipuleggja vaxandi
heilbrigðisþjónustu, auk þess sem þjóðfélög séu nú þaulsetin
sérfræðingum sem reyna að stýra þegnunum.
LÍFSGÆÐAHUGTAKIÐ
Lífsgæði eru almennt tengd jákvæðum hliðum lífsins eins
og hamingju, heilsu, velgengni, auði og lífsgleði (Lindström,
1994). Í alfræðiorðabókum er hugtakið gæði skilgreint sem stig
eiginleika, oftast í formi góðra eða framúrskarandi eiginleika.
Lindström bendir jafnframt á að í heimspeki sé hugtakið gæði
sömu merkingar og eiginleiki, í sálarfræði sé hugtakið gæði
notað yfir þá eiginleika sem við skynjum, s.s. lit, lykt o.fl. Hann
ályktar því að gæði sé hugtak sem byggist á sameiginlegu
mati fólks og huglægum skynjunum. Hugtakið líf hefur verið
skilgreint sem röð líffræðilegra ferla frá fæðingu til dauða,
þ.e.a.s. tilvist einstaklingsins. Því sé sameining þessara tveggja
hugtaka, lífs og gæða, í hugtakinu lífsgæði eðlislæg einkenni
lífsins sem í almennu tali er oftast túlkað sem jákvæð gildi lífsins
eða það góða í lífinu.
Vangaveltur um tilgang lífsins og þá þætti sem gera lífið
þess virði að lifa því hafa í sögulegu samhengi skipst
í þarfakenningar og óskakenningar. Skilgreining WHO á
lífsgæðum (sjá áður) getur bæði flokkast undir þarfakenningu
og óskakenningu. Þarfakenningin endurspeglar enn þann dag
í dag sýn læknavísindanna á líkamsheilsu og líkamlega vellíðan
en óskakenningin er fræðasvið hugvísinda og rannsakar
huglægari þætti heilsu. Mælistika lífsgæða er einnig háð
þessum tveim þáttum eftir því hvort mæld er hlutlæg breyting
á líkamsheilsu eða lagt huglægt og afstætt mat á langanir eða
óskir einstaklingsins.
Innan hjúkrunar er þarfakenningin þekktust í kenningu Maslow
(1999) um mannlegar þarfir sem hann setti fram á fjórða
áratug síðustu aldar. Maslow var einn af upphafsmönnum
mannúðarsálfræðinnar og setti fram kenningu sína grundaða
af eigin reynslu. Kenning hans, sem hlaut mikla útbreiðslu,
byggist á því að allir óski eftir að vera hamingjusamir og ástríkir
en að uppfylla verði vissar eigin þarfir til að geta gefið af sér
sjálfur.
McCall (1980) vitnar í Maslow þegar hann segir að óskir
séu veikur grunnur til að skilgreina lífsgæði því að þær
eru breytilegar eftir einstaklingum en þarfir séu hins vegar
sameiginlegar öllum. Kenningar um lífsgæði, sem eru grundaðar
á þörfum, fjalla þannig um líkamlegar þarfir og líkamsheilsu.
Með þáttum, sem tilheyra líkamsheilsu, má taka með hreyfigetu
og möguleikann til að sinna ýmsum þáttum daglegs lífs. Í
þjóðfélagi, þar sem grunnþörfum flestra er fullnægt ásamt
öðrum félagslegum þörfum eins og húsnæði og fjárhag, verða
lífsgæði einstaklingshæf skynjun, háð aðstæðum, fyrri reynslu,
kröfum og væntingum til framtíðarinnar.
Í hugvísindum beinast rannsóknir að huglægari efnum eins
og óskum, vonum og vonbrigðum. Óskir, líðan og lífsfylling
eru persónubundin lífsgæði og verða ekki metin til hlítar nema
af einstaklingnum sjálfum með huglægu mati. Þannig verður
lífsgæðamat, sem byggist á óskakenningunni, meðvitað mat
sem einstaklingurinn sjálfur gerir og gildir um hann einan
(Häyry, 2000) (þýðing KA) enda sé einstaklingurinn sjálfur eini
og besti sérfræðingurinn um lífsgæði sín.
Í kenningu Calman (1984) sameinast hið góða í lífinu
lifnaðarháttum einstaklingsins, reynslu, framtíðarvonum,
draumum og metnaði. Þar virðist takmarkið alltaf vera að
viðhalda jafnvægi.
Í góðum lífsgæðum felst að reynsla einstaklingsins samræmist
vonum hans og væntingum og uppfyllir þær. Andstæða þess
er að lífsgæði eru slæm ef veruleikinn stendur ekki undir
væntingum einstaklingsins. Lífsgæði breytast með tímanum
og geta við eðlilegar aðstæður sýnt ýmis tilbrigði. Því þurfa
markmið og forgangsröðun einstaklinga að vera raunhæf þar
sem gera má ráð fyrir að þau endurnýist með aldri og reynslu.
Til að auka lífsgæði þarf því bilið milli óska og raunveruleika að
minnka (Häyry, 2000) (þýðing KA).
Í flestum skilgreiningum er heilsa hluti lífsgæðanna en lífsgæði
sem lífsfylling, hamingja, vellíðan, ánægja, gildi lífs þess sem
lifir því eða kjarni tilverunnar lýsa hugtakinu jafnframt. Næss
(2001) bendir á að hugtakið lífsgæði sé vítt og skilgreinir
lífsgæði sem samheiti við vellíðan. Í sama streng tekur Meyers
(1992) sem rannsakaði vellíðan til þess að svara spurningunni
„hver er hamingjusamur og hvers vegna?“ Meyers sýndi fram á
að þeir þættir, sem leiða til hamingjutilfinningar, eru sama eðlis
og vellíðan eða lífsgæði.
Nordenfeldt (1991) telur að nútímalífsgæðarannsóknir einblíni
of mikið á hedonism (sældarhyggja) sem er forn lífsspeki og
leggur áherslu á vellíðan og það að forðast það sem veldur
sársauka og óþægindum. Hugtakið vellíðan höfðar því til
sældarhyggjunnar en samkvæmt henni er hægt að meta líðan út
frá stigum þæginda og óþæginda, verkja eða verkjaleysis. Hið
góða í lífinu verður samkvæmt þessum viðmiðum að tilfinningar
vellíðunar yfirgnæfi að magni og tímalengd vanlíðunartilfinningar.
Nordenfeldt er sama sinnis og Calman þar sem hann telur að
ef jafnvægi sé á milli óska/langana einstaklings og þess hvernig
hann upplifir raunveruleikann þá sé sá ánægður með líf sitt eða
hafi góð lífsgæði.
HEILSUTENGD LÍFSGÆÐI
Heilbrigðisvísindi fjalla um heilbrigði sálar og líkama en ekki
lífsgæði í víðu samhengi. Til þess er lífsgæðahugtakið of
víðfeðmt. Tilgangurinn með að kynna heilsutengd lífsgæði
til sögunnar var þörf á tengingu milli heilsu og lífsgæða og
að þrengja hugtakið. Það var þó vandkvæðum bundið því