Jón á Bægisá - 01.11.2008, Page 75

Jónas og hlébarðinn - Ljóðstajir og viðtökur Ijóðaþýðinga
2. Orstutt saga stuðlunar
Stuðlun í víðri merkingu (endurtekning hljóða í upphafi orða eða áherslu-
atkvæða) er auðvitað ekki séríslenskt fyrirbæri. Stuðlun er notuð sem stíl-
bragð í flestum málum og í þjóðkvæðum víða um heim, einkum í tungu-
málum þar sem áherslan er alltaf á fyrsta atkvæði orða. Börn á máltöku-
skeiði leika sér að orðum sem byrja á sama hljóði rétt eins og þau hafa
gaman af orðum sem ríma saman. Reyndar hefur ein rannsókn bent til þess
að enskumælandi börn noti minni stuðlun þegar þau eru látin yrkja ljóð
eftir því sem þau eldast (Dowker og Pinto 1993).
Stuðlun er ekki málfræðileg vídd sem er til í sumum tungumálum en
ekki öðrum — andstætt t.d. tónáherslu eða aðgreinandi atkvæða- og hljóð-
lengd. Hún er möguleiki sem er fyrir hendi í öllum málum. Hins vegar er
mjög misjafnt hvernig og að hvaða leyti skáldskaparhefð innan tiltekinna
mála nýtir sér þennan möguleika.
Regluleg stuðlun sem bragfræðileg vídd (það sem Ringler kallar
„structural alliteration" eða formgerðarstuðlun) er samgermönsk arfleifð.
Stuðlaða hætti skylda Edduháttum er að finna í flestum germönskum forn-
málum. Það stuðlunarmynstur sem er mest áberandi í nútímaíslensku á
rætur sínar að rekja til dróttkvæða sem endurspegla endurtúlkun á stuðlun
í Edduháttum í bragarhætti sem byggist á allt öðrum forsendum, atkvæða-
talningu (og dvala-) frekar en áherslum. Rímnahættir sameina endarím og
reglulega stuðlun auk margra tilbrigða og bragþrauta.
Þótt stöðugleikinn í formgerðarstuðlun í íslensku sé merkilegur hafa
einnig orðið breytingar þar sem tengjast breytingum á málkerfinu. Sumar
breytingarnar má túlka sem þrengingu kerfisins - sbr. Ragnar Inga Að-
alsteinsson (2005) um s-stuðlun: í fornu máli stuðluðu sl, sm, sn á móti
s en ekki lengur. Hins vegar hefur þróunin dregið úr sambandinu milli
stuðlunar og orðflokka, áherslu — þ.e.a.s. merkingu. Ragnar Ingi Aðal-
steinsson (2006) bendir hins vegar á, að þótt reglurnar hafi breyst er hlut-
fall mismunandi orðflokka sem bera stuðul tiltölulega stöðugt Iangt eftir
aldri.
Endarím leysti stuðlun af hólmi í ensku á síðmiðöldum, en í þýsku
nokkru fyrr. I miðensku er að finna mikla fjölbreytni í stuðlun (sbr. Tur-
ville-Petre 1977), en bókmenntasagan hefur tilhneigingu til að kalla allt
hnignun sem ekki lýtur sömu reglum og giltu í fornensku. Sumir segja að
„endurreisn stuðlunar“ á 14. öld hafi frekar falist í endurreisn á umræðum
um stuðlun, en fyrirbærið sjálft hafi alla tíð verið við lýði, þó með mis-
munandi sniði á mismunandi tíma. Raffel (1989:38) segir að „the so-called
alliterative revival in Middle English, of which Gawain is a part, is better
called an alliterative survival“. A síðmiðöldum hvarf formgerðarstuðlun að
mestu leyti sem skilgreinandi þáttur í bragarháttum í ensku, þótt nokkr-
d Jffiœy/bá - Að geta sagt „shit“ fyrir framan dömu
73