Bændablaðið - 17.12.2015, Side 32

32 Bændablaðið | Fimmtudagur 17. desember 2015
Ef marka má þjóðháttalýsingu
Jónasar Jónassonar frá Hrafnagili
var aldrei keppst eins mikið við
vinnu eins og fyrir jólin. Einkum
var lagt kapp á að ljúka við
ullarvinnu og prjónaskap á jóla-
föstunni.
Síðasta vikan fyrir jól var kölluð
staurvika vegna þess að þá notaði
fólk vökustaura til að halda sér vak-
andi. Staurarnir eða augnteprurnar
voru gerðar úr smáprikum ámóta
stórum og eldspýtur en stundum
var notað svokallað baulubein úr
þorskhöfði eða eyruggabein úr fiski.
Skorið var inn í beinið til hálfs en það
haft heilt hinum megin og á það gerð
lítil brotalöm og skinninu á augn-
lokinu smeygt inn í hana. Stóðu þá
endarnir í skinnið og mjög sárt að
loka augunum.
Jónas segir að húsbændur hafi
stundum sett vökustaura á þá sem
áttu erfitt með að halda sér vakandi
við vinnu síðustu vikuna fyrir jól.
Fátækraþerri
Víða þótti til siðs að þrífa allt hátt
og lágt fyrir jólin. Menn skiptu um
nærföt og stundum var meira að segja
skipt á rúmunum og mestu sóðar
brutu jafnvel venjur sínar og voru
hreinir og vel til hafðir um jólin.
Samkvæmt gamalli þjóðtrú lét
guð alltaf vera þíðviðri rétt fyrir jólin,
til þess að fólk gæti þurrkað plöggin
sín fyrir hátíðina og var þessi þurrkur
kallaður fátækraþerri.
Til siðs var á mörgum býlum að
fara í kaupstað fyrir jólin. Sumir fóru
eingöngu til að sækja jólabrennivíns-
kútinn til að eiga til hressingar.
Stundum var lagt út í mikla
óvissu til að ná í jólaölið og kom
fyrir að menn urðu úti í slíkum
nauðsynjaferðum.
Jólaærin
Á flestum bæjum var til siðs að slátra
kind fyrir jólin til að eiga nýtt kjöt
yfir jólin og mun kindin sú hafa verið
kölluð jólaærin. Jónas segir að siður-
inn hafi að mestu verið aflagður á
Norðurlandi í sinni tíð en í fullu gildi
á Vestfjörðum langt fram á hans daga.
Tröll á ferð
Að sögn Jónasar voru jólin helgust
og mest allra hátíða enda má rekja
þau aftur til hinnar elstu og römm-
ustu heiðni á Norðurlöndum og til
Germanna.
Um jólaleyti eru allar ófreskjur og
illþýði á ferð og gera allt illt sem þau
geta. Tröll og óvættir gengu um og
voru Grýla gamla og jólasveinarnir
hennar þar fremstir í flokki.
Ekki mátti leika sér á jólanóttina,
hvorki spila né dansa. Til er saga sem
segir að einu sinni hafi tvö börn farið
að spila spil á jólanótt. Kom þá til
þeirra ókunnugur maður og fór að
spila við þau, hann hvatti þau til að
spila við sig fram eftir nóttu eða þar
til eitt barnið fór að raula sálma-
vers en þá hvarf maðurinn. Þar mun
andskotinn sjálfur hafa verið á ferð.
Komi þeir sem koma vilja
Víða mun hafa verið til siðs að
kveikja ljós um allan bæinn á jólanótt
svo að hvergi bæri á skugga.
Þegar búið var að sópa húsið gekk
húsfreyjan í kringum það og bauð
áfunum heim með orðunum: „Komi
þeir sem koma vilja, veri þeir sem
vera vilja, fari þeir sem fara vilja mér
og mínum að meinalausu.“
Hátíð barnanna
Jólin hafa alltaf verið hátíð barnanna
og var til siðs að þau fengju að borða
fylli sína um hátíðina. Einnig þótti
sjálfsagt að gefa þeim nýja flík svo
þau færu ekki í jólaköttinn. Mörg
börn fengu kerti og þótti það dýrðar-
stund að kveikja á kertunum og horfa
á logann brenna út. /VH
Mörg börn fengu kerti um jólin og þótti það dýrðarstund að kveikja á kertunum og horfa á logann brenna út.
Nýverið kom
út dagatalið
„Íslensk lömb
- 2016“ og er
það í annað sinn
sem Ragnar
Þorste insson,
sauðfjárbóndi
og ljósmyndari,
gefur út dagatal
sem er tileinkað
íslenskun lömbum.
Í því eru stórar og
fallegar andlits-
myndir af lömbum
í sínu náttúrulega
umhverfi, áður
en þau eru merkt
og mörkuð búi og b ó n d a .
Ragnar er með um 300 kindur í
húsi, „rétt ofan við meðaltalið“,
segir hann.
„Ég gerði tilraun með útgáfu daga-
tals í fyrra og hef svo verið að þróa
hana áfram,“ segir Ragnar, en hann
hefur áður um langt árabil útbúið
dagatal fyrir fjölskyldu sína og er
því ekki nýgræðingur á þessu sviði.
Útgáfan nú hefur vakið athygli,
en fólk víða um land hefur pantað
lambadagatal.
„Og svo er ég í örlitlum útflutningi
líka,“ segir hann, en undanfarið hafa
honum borist pantanir frá Noregi.
„Norska
sauðfjárkynið
er náskylt því
íslenska og þetta virðist hafa
hitt þar í mark.“
Fráleitt gróðasjónarmið sem
ræður för
Ragnar segir að einkum og sér í lagi
hafi fólk spurnir af dagatali hans í
gegnum fésbókina, „án hennar væri
þetta líklega ekki mögulegt, það er
lítið fé til reiðu í markaðsstarf og
auglýsingar,“ segir Ragnar og bætir
við að það sé fráleitt gróðasjónarmið
sem ráði för, „við erum lítið á því
rólinu, sauðfjárbændur, við kunnum
ekkert að græða peninga.“
„Maður veit ekki neitt nema að
prófa sig áfram og það er um að
gera að reyna eitthvað nýtt, sýna
framþróun en standa ekki kyrr alltaf
í sömu sporum,“ segir Ragnar.
Hann tekur myndir á hverjum
degi, „fólk, fé og firnindi“, segir
hann spurður um hvað hann helst
myndi. „Það er náttúran hér í kring
og fólk, bara það sem er í sigtinu
hverju sinni.“
Saklausu lömin höfða til margra
Í dagatali Ragnars eru merktir inn
hefðbundnir helgi- og frídagar, en
þar eru líka upplýsingar um hvenær
jólasveinar koma til byggða, gömlu
mánaðaheitanna er getið auk ýmissa
annarra daga er tengjast landi og
þjóð.
Stærð dagatalsins er A4, portrait,
13 bls. prentað öðrum megin, og
framleitt á Íslandi. Dagatalið höfðar
til margra hvort sem er barna eða
eldra fólks, stórar myndir af sak-
lausu fallegu ungviði auk þjóðlegs
fróðleiks. Ragnar segir dagatalið
prentað í takmörkuðu upplagi, Þetta
er ódýr og falleg gjöf sem gleður á
hverjum degi í heilt ár,“ segir hann.
Áhugasamir geta skoðað fésbókar-
síðu Ragnars; www.facebook.com/
lambidmitt eða sent póst á netfangið
lambidmitt@gmail.com.
Sauðfjárbóndinn í Sýrnesi gefur út dagatalið Íslensk lömb
Ragnar Þorsteinsson
sauðfjárbóndi.
Vinna fyrir jól:
Vökustaurar notaðir til
að halda fólki að vinnu
Ekki mátti leika sér á
jólanóttina, hvorki spila
né dansa.