Þjóðmál - 01.03.2010, Síða 61

Þjóðmál VOR 2010 59
sig myndaði stigveldi sem næði yfir allan
hinn kristna heim . Æðstur veraldlegra
valds manna var keisarinn, arftaki Karla-
magn úsar . Undir honum voru kóngar og
undir þeim aðalsmenn og svo koll af kolli
niður í vinnuhjú . Æðsta andlega valdið var
páfi, undir honum erkibiskupar, biskupar,
prestar og svo framvegis niður í óbreytta
múga menn sem enga vígslu höfðu aðra en
skírn ina .
Á ríkisárum Hákonar gamla efldist bæði konungsvald og kirkjuvald í Noregi,
eins og í mörgum öðrum ríkjum Vestur-
Evrópu . Þessi sókn kónga og kirkju var
á kostnað héraðshöfðingja . Sums staðar
skarst í odda eins og t .d . milli Jóhanns
konungs landlausa (1167–1216) og baróna
á Englandi . Svipaðar deilur voru milli
höfðingja og konunga í Noregi alla 12 . öld
og langt fram á þá 13 . Yfirleitt var kirkjan
fylgjandi konungsvaldinu í þessum deilum .
Sameiginleg hugmyndafræði konungsvalds
og kirkju var kenningin um sverðin tvö –
samræmt valdakerfi fyrir kristnar þjóðir . Ef
til vill má segja að þetta hafi verið Evrópu-
sambandshugsjón síns tíma .
Eins og ég skýrði í lengra máli í grein
sem birtist í Skírni árið 2000 er sögumaður
Sturlungu hallur undir þetta viðhorf .1
Það er ekki að undra þar sem stór hluti
Sturlunga sögu var ritaður af bróðursyni
Snorra, Sturlu Þórðarsyni, þeim sama og
ritaði ævisögu Hákonar gamla og bar þar
lof á kónginn . Það gat varla farið vel saman
að hylla þennan fyrsta konung yfir Íslandi
og að hafna stjórnspekinni sem virðist hafa
verið ríkjandi við hirð hans .
Höfðingjaveldið sem lét í minnipokann
fyrir kirkju og kóngi á 13 . öld gerði ekki
ráð fyrir neinum skýrum greinarmun á
andlegu og veraldlegu valdi og ekki heldur
1 Grein þessi heitir Sturlunga, goðaveldið og sverðin
tvö og birtist í Skírni 174. árg. s . 49–78 .
neinu alþjóðlegu valdakerfi . Æðstu menn
samfélagsins voru höfðingjar og enginn var
þeim æðri .
Í sumum Íslendingasögum örlar á and-
stöðu gegn eflingu konungsvalds . Í upphafi
Víglundar sögu segir til dæmis frá landnámi
Íslands að „margir mikilsháttar menn flýðu
úr Noregi ok þoldu eigi álögur konungs, þeir
sem váru af stórum ættum, ok vildu heldr
fyrirláta óðul sín ok frændr ok vini en liggja
undir þrælkan ok ánauðaroki konungs .“2
Hér eru ekki spöruð stóryrði . Vald konungs
er kallað þrælkun og ánauðarok .
Margar Íslendingasögur lýsa samfélagi
þar sem höfðingjar eru engum háðir og
leysa sameiginleg vandamál án þess að hafa
neitt yfirvald . Mér þykir líklegt að á 13 . öld
hafi frásagnir af hetjuskap og glæsimennsku
höfðingja, sem uppi voru þrem öldum fyrr,
verið, að minnsta kosti öðrum þræði, ein-
vers konar andóf gegn hugmyndafræði kon-
ungs og alþjóðlegs kirkjuvalds og þar með
gegn kenningunni um sverðin tvö .
Voldugasti höfðingi 12 . aldar var Jón Lofts son (1124–1197) fóstri Snorra
Sturlu sonar . Hann virðist hafa verið tals-
maður höfðingjastjórnar og andvígur hinu
alþjóðlega kirkjuvaldi . Sjálfsagt bar hann
þó sama traust til Krists og þorri sam tíma-
manna hans . En öfugt við þá sem litu á
kenninguna um sverðin tvö sem réttan
sannleika um farsæla samfélagsskipan taldi
hann að kirkjugoðar, eins og hann sjálfur,
væru æðstu menn samfélagsins bæði í
veraldlegum efnum og trúarlegum og þyrftu
ekki að lúta neinu alþjóðlegu valdi .
Jón Loftsson var, að því er virðist, ákveð-
inn í að verja það höfðingjaveldi sem hann
var fulltrúi fyrir og hann talaði eins og vald
sitt helgaðist af eignarrétti rétt eins og hjá
höfðingjunum í heimi Íslendingasagnanna .
2 Víglundar saga . Í Íslendinga sögur III . (Guðni
Jónsson bjó til prentunar .) Reykjavík 1953, s . 359 .