Þjóðmál - 01.03.2010, Page 64

62 Þjóðmál VOR 2010
eftir Sallustius og Lucanus . Telja má næsta
víst að Snorri hafi þekkt þetta rit . Sumt
í frásögn hans af norskum höfðingjum
minnir á Rómverjasögu og er freistandi að
álykta að frelsishugsjónirnar í Heimskringlu
og andófið gegn öflugra konungsvaldi sæki
að einhverju leyti innblástur til rómverska
lýðveldisins .
Heimskringla er ólík öðrum íslenskum
kon ungasögum frá 13 . öld því hetjurnar,
sem lesandinn fær mesta samúð með, eru
ekki kóngar heldur höfðingjar á borð við
Erling á Sóla, Þorgný lögmann og Hrærek
sem dó blindur á bænum Kálfskinni í
Eyjafirði . Þessir menn streittust á móti
eflingu konungsvaldsins . Snorri lætur þá
alla mæla gegn hugmyndum af því tagi
sem ríktu við norsku hirðina á ríkisárum
Hákonar gamla . Hrærekur kvartar til dæmis
yfir að enginn hafi verið sjálfráði fyrir Ólafi
Tryggvasyni og menn hafi ekki einu sinni
fengið að ráða því sjálfir á hvaða guði þeir
trúðu fyrir ofríki hans .9
Þegar Ólafur Tryggvason bauð að gefa
Erlingi á Sóla jarldóm neitaði hann að
taka við aðalstign og sagði: „Hersar hafa
verið frændur mínir . Vil eg ekki hafa nafn
hærra en þeir .“10 Allir þessir andstæðingar
konungsvaldsins virðast hafa litið svo á að
efsta lag samfélagsins ætti að vera hópur
frjálsra höfðingja sem umgengjust hver
annan sem jafningjar og viðurkenndu
ekkert æðra vald .
Eftirfarandi ummæli um Pompeios mikla
sem Rómverjasaga leggur í munn Kató
yngra minna á orðin sem hér voru höfð
eftir Erlingi á Sóla, að hann vildi ekki hafa
hærra tignarnafn en frændur sínir: „sá maðr
er nú frá fallinn er úlíkr ok úiafn er hinum
fyrrum maunnum várum að kunna hóf að
sínu ríki, [ . . .] . hafði hann með sér ást hins
9 S .r ., s . 281–2.
10 S .r ., s . 207.
rétta . [ . . .] þó villdi hann ekki tignarnafn
bera .“11
Líkt og Pompeios var á sínum tíma öflug-
asti talsmaður rómverska lýðveldisins og
helsti andstæðingur Júlíusar Sesars var
Erling ur helsti fulltrúi norskra héraðs höfð-
ingja og einn þeirra sem lengst og fastast
stóðu gegn ásælni konungsvaldsins . Orðin
sem sögumenn hafa um þessa tvo höfðingja
eru, að mínu viti, of lík til að um einbera
tilviljun geti verið að ræða .
*
Á seinni öldum hafa margir stjórn -málahugsuðir sótt innblástur í rit
þeirra rómversku sagnamanna sem hér
voru nefndir . Meðal þeirra frægustu
er Ítalinn Niccolò Machiavelli (1460–
1527) . Í riti sínu Discorsi fléttar hann
saman endursögn á rómarsögu Liviusar
og lofgjörð um rómverska lýðveldið .
Lýð veldishugsjón Machiavellis er hluti
af stjórnspekilegri arfl eifð Vesturlanda
og endurómar í ýmsum hug myndum
frá seinni tímum um ríkið sem samfélag
frjálsra jafningja . Upphaflega snerust
þessar hugsjónir um að höfðingjar réðu
ráðum sínum á jafnréttisgrundvelli án þess
að viðurkenna neitt yfirvald, en gerðu ráð
fyrir að fólk af lægri stigum væri valdalaust .
Á síðari öldum hafa lýðveldissinnar mikið
til hætt að gera neinn greinarmun á háum
og lágum og reynt að láta drauminn um
sjálfstjórn frjálsra jafningja rætast fyrir
alla án manngreinarálits . (Á ensku er
stefna þeirra ýmist kölluð „republican-
ism“, „classical republicanism“ eða „civic
human ism .“ Annar stærsti stjórn mála-
flokk ur Bandaríkjanna, sem var stofnaður
um miðja 19 . öld, er kenndur við þessa
stefnu . Líklega var sú nafngift valin að
11 Rómveriasaga, AM 595, 4o, (útg . Meissner) Berlin
1910, s . 130 .