Morgunblaðið - 09.02.2017, Blaðsíða 50

50 FRÉTTIRErlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 9. FEBRÚAR 2017
landi. Stofnuðu þeir jarðfræði-
rannsóknastofnun fyrir landið og
fjármögnuðu rannsóknir, m.a. til
málmleitar. Veðurstofurnar urðu
fljótt að bitbeini. Danir vildu yfir-
taka þær og fannst það vera partur
af yfirráðum í landinu. En veður-
stöðvar sem settar voru upp á tím-
um kalda stríðsins skiptu Banda-
ríkjamenn ekki minna máli.
Utanríkisráðuneytið í Kaup-
mannahöfn var áfram um að taka
stjórn veðurstöðvanna í sínar hend-
ur. En á því var einn hængur. „Þeir
gátu það ekki,“ segir Heymann.
„Ítrekað lofuðu þeir að senda
mannafla á vettvang, þeir undirrit-
uðu meira að segja samninga sem
skilgreindu fjölda þeirra sem starfs-
fólks sem senda þyrfti en um langt
árabil gátu þeir ekki efnt loforð sín.“
Vísindastofnanir í Danmörku, svo
sem danska veðurstofan voru raun-
særri en ráðuneytismennirnir. Þær
sögðu frá byrjun að engin leið væri
til að yfirtaka stofnanir í Grænlandi
vegna manneklu. „Við verðum að
verja yfirráð okkar í raun og þið
verðið því að láta þetta ganga,“
ítrekaði ráðuneytið og stóð í þrætum
milli þess og dönsku stofnananna
fram til ársins 1950. Og þar sem
Dani skorti veðurfræðinga héldu
Bandaríkjamenn áfram rekstri
flestra veðurstöðvanna.
„Þetta er smámál en áhugavert
samt þar sem það endurspeglar vilja
danska utanríkisráðuneytisins til að
ná fullum yfirráðum á Grænlandi,“
segir Heymann. Á næstu árum urðu
Danir hvað eftir annað að sætta sig
við orðinn hlut og láta Bandaríkja-
mönnum störfin eftir.
Hvíslað í kokteilboði
Árið 1951 undirrituðu Danir
samning við Bandaríkjamenn sem
auk þess að kveða á um full og
óskoruð yfirráð Dana yfir Græn-
landi myndaði nýjan grunn fyrir
bandaríska rannsóknarstarfsemi
þar í landi. Heimilaði hann jafnframt
starfsemi bandarískra herstöðva á
afmörkuðum svæðum. Allar rann-
sóknir og hernaðarleg umsvif utan
þessara svæða urðu að öðlast sam-
þykki Dana. Var þeim það léttir að
búið væri að taka í eitt skipti fyrir öll
allan vafa af yfirráðum þeirra yfir
Grænlandi. En smám saman jukust
áhyggjur þeirra eftir því sem leið
frá. Var danska stjórnin ætíð undr-
andi yfir gríðarlegu umfangi athafna
bandaríska heraflans. Flugherstöðin
sem Bandaríkjaher reisti nyrst í
Grænlandi 1951 var sú stærsta utan
Bandaríkjanna sem endurspeglaði
mikilvægi hennar. Hún var auk þess
miðstöð alls konar vísindarannsókna
á norðurslóðum. Á þessum slóðum
stundu Bandaríkjamenn meðal ann-
ars leynilegar rannsóknir sem þeir
héldu leyndum fyrir Dönum, meðal
annars í Camp Century-stöðinni of-
an í íshellu Grænlandsjökuls. Danir
höfnuðu fyrstu beiðni fyrir bygging-
arleyfi af ótta við viðbrögð Sov-
étmanna. Hófu Bandaríkjamenn
engu að síður framkvæmdir en í
hanastélsveislu í Kaupmannahöfn í
ágúst 1959 hvíslaði svo bandaríski
sendiherrann að danska utanrík-
isráðherranum að gerð herstöðv-
arinnar væri komin á skrið. Ráð-
herrann varð felmtri sleginn og
kallaði helstu samverkamenn sína til
fundar til að ræða viðbrögð. Í raun
gátu þeir lítið sem ekkert aðhafst.
„Þeim þótti óþægilegt að þurfa að
viðurkenna að Bandaríkjamenn
færu í reynd með hernaðarleg yf-
irráð í landinu og Dani skorti vald til
að stöðva starfsemi Bandaríkja-
hers,“ segir áðurnefndur Heymann.
Ísormurinn ógurlegi
Á endanum var ekki lagst gegn
stöðinni en í staðinn krafðist danski
utanríkisráðherrann þess að málinu
yrði með öllum ráðum haldið frá fjöl-
miðlum. Það var of seint því banda-
rískt tímarit, The Sunday Star,
fjallaði í stórri grein um herstöðina í
íshellunni. Það eina sem dönsku
stjórninni var unnt var að takmarka
aðgang fjölmiðla að svæðinu og
reyna að sannfæra þingið og al-
menning um að um borgaralega
starfsemi væri að ræða en ekki
hernaðarlega.
Danska sendiráðið í Washington
ritskoðaði fréttir og greinar blaða-
manna af umsvifum Bandaríkja-
manna á Grænlandi og strikaði út
allt sem gat talist pólitískt við-
kvæmt. Blaðamenn fengu að fara til
Grænlands en ferðafrelsi þeirra var
takmarkað mjög og öll samskipti við
bandaríska og grænlenska starfs-
menn stöðvanna stranglega bönnuð.
Hin opinbera útgáfa sem segja mátti
frá var að Camp Century væri borg-
araleg miðstöð sem reist væri til að
gera mönnum kleift að stunda veð-
urfarsrannsóknir og ákomu jökla ár-
ið um kring á hernaðarlega mik-
ilvægum slóðum.
Stöðin var miklu meira en það því
þar stunduðu Bandaríkjamenn
rannsóknir í öllum undirgreinum
jarðvísindanna; skjálftafræði, veð-
urfræði, veðurfarsfræði, jöklafræði,
jarðsegulfræði auk rannsókna á eig-
inleikum og samsetningu íss og
snævar. Raunverulegur tilgangur
Camp Century var hins vegar að
prófa nýjungar í mannvirkjagerð á
heimskautasvæðum sem var und-
anfari enn stórtækari áforma; áætl-
unarinnar Project Iceworm, eða
„Ísmaðksins“. Kvað hún á um gerð
135.000 ferkílómetra hern-
aðarmannvirki í ísnum með 600
langdrægum kjarnorkuflaugum sem
skjóta mátti frá 2.000 færanlegum
skotpöllum sem gengu eftir járn-
brautum í göngum undir íshellunni.
Fallið var um síðir frá þessum
áformum. Danir vissu ekkert af
þeim og einungis forsætisráð-
herranum var kunnugt um hugs-
anlega meðferð kjarnorkuvopna á
Grænlandi. Danska þingið komst
ekki að áformunum fyrr en árið 1990
og enn er margt á huldu um það sem
fór fram í herstöðinni undir ísnum.
Leynd hvílir enn yfir skjölum um
starfsemina sem varðveitt eru í Ei-
senhower-bókasafninu í Kansas í
Bandaríkjunum.
Mikilvægi Grænlands minnkar
Á ofanverðum sjötta áratug síð-
ustu aldar tók áhugi bandaríska her-
aflans á Grænlandi að dvína. Nýjar
tæknilausnir höfðu dregið úr hern-
aðarlegu mikilvægi landsins þar sem
þá var orðið hægt að skjóta meðal-
og langdrægum kjarnaflaugum úr
kafbátum. Camp Century-stöðinni
var lokað 1967 en þá höfðu verk-
fræðingar hersins áttað sig á að jök-
ulísinn væri ekki jafn kyrrstæður og
þeir höfðu áður talið. Sömuleiðis dró
úr umsvifum í herflugstöðinni í
Thule. Árið 1968 voru aðeins 1.189
hermenn á norðurslóðum á Græn-
landi eða aðeins um tæplega fimmt-
ungur þess sem var 1944. Spurn-
ingin hverjir skyldu manna og
starfrækja veðurstofur missti líka
vægi þar sem sjálfvirkur mælibún-
aður tók smám saman við.
En Bandaríkjamenn hurfu aldrei
á brott og veldur sú staðreynd nún-
ingi jafnvel enn þann dag í dag.
Þangað er haldið úti eftirlitsflugi og
þar stundar bandaríski heraflinn
enn hlustun fjarskipta og annars
konar eftirlit sem búist er við að
ekki linni fyrst um sinn. Í nýlegri
rannsókn var annað pólitískt við-
kvæmt mál dregið fram í dagsljósið
og á rætur að rekja í hlýnun loft-
hjúpsins. Spá vísindamenn því að
mikill úrgangur frá Camp Century,
meðal annars lífrænn og geislavirk-
ur, muni koma upp úr ísnum við
bráðnun íshellunnar á Grænlandi.
Það vekur spurninguna um hverjir
séu ábyrgir fyrir hreinsun hans –
Danir, Bandaríkjamenn eða Græn-
lendingar.
Heimsókn Margrét Þórhildur Danadrottning heimsótti Thule sumarið 2015
og hér sýnir bandarískur herforingi starfsemi og búnað stöðvarinnar.
Eyesland . Grandagarði 13 og Glæsibæ, 5. hæð . sími 510 0110 . www.eyesland.is
Ellingsen
Bónus
Ársæll
Höfnin
Gra
nda
garð
ur
Vald
ís
Við erum hér
Sjáðu þetta!
Verið velkomin í nýja og glæsilega
verslun okkar á Grandagarði 13.
Eyesland leggur metnað sinn í að bjóða viðskiptavinum sínum vandaðar
vörur á góðu verði. Heimsþekkt vörumerki og fjölbreytt vöruval.
Red-Bull 737-004 umgjörð kr. 24.800,-
Bollé black sportgleraugu kr. 22.850,- Tommy Hilfiger 1402 umgjörð kr. 35.485,-
Cocoa Mint umgjörð kr. 14.900,- Ray-Ban 1527-3573 barnaumgjörð kr. 19.875,-
Centro Style 56342 umgjörð kr. 16.800,-