Skírnir - 01.09.2014, Blaðsíða 29

253átök um þjóðhöfðingjavald …
sonar höfðu Íslendingar barist fyrir fullveldi sínu en vildu jafnframt
viðhalda konungssambandinu við Danmörku. Að þeirra mati var
konungur engin ógn við fullveldi Íslendinga og eðlilegt t.d. að kon-
ungur hefði afskipti af vali ráðherra og tæki persónulega ákvörð un
um hvort hann staðfesti frumvörp sem Alþingi hafði sam þykkt.
Einnig litu þingmenn svo á að konungur hefði í vissum tilvikum
réttmætt vald til að meta hvort beita ætti 22. gr. stjórnar skrárinnar
sem kvað á um neitunarvald konungs gagnvart lagafrumvarpi sem
Alþingi hafði samþykkt.6
Ísland verður lýðveldi með þjóðkjörnum forseta
Fullveldisbaráttu Íslendinga lauk árið 1918 þegar Ísland varð full-
valda ríki — í sambandi við Danmörku um einn og sama konung.
Draumsýn Jóns Sigurðssonar og samherja hans var orðin að veru-
leika. Ísland var orðið fullvalda „konungsríki“. Í stjórnarskrá lands-
ins frá 1920 sagði hins vegar í 1. gr.: „Stjórnskipulagið er þingbundin
konungsstjórn.“ Þar með var þingræðisskipulaginu skipað til önd-
skírnir
6 Helgi Skúli Kjartansson (2006: 63) hefur bent á að hér á landi hafi þingræðisreglan
verið „í heiðri höfð, a.m.k. að því marki að ráðherra vék fyrir vantrausti þegar því
var að skipta, og að konungur veitti þeim manni ráðherraembætti sem ótvíræður
þingvilji stóð til. Konungur var þó hvorki hlutlaus né skoðanalaus um ráðherra-
val á Íslandi.“ Hugtakið „konungsþingræði“ er sótt í grein Jóns Guðnasonar
(1978: einkum 42–43) og notað yfir kenningu um að þingræðisreglan mæli einungis
fyrir um að ráðherra eigi að vera úr hópi meirihlutans á Alþingi. Að öðru leyti sé
ráðherravalið á valdi konungs og ekki sé við hæfi að meirihlutinn reyni að binda
hendur þjóðhöfðingjans með því að benda á eitt tiltekið ráðherraefni. Í samræmi
við þingræðisreglur bar ráðherra að leggja til við konung að hann staðfesti lög
sem Alþingi hafði staðfest. Ef konungur neitaði staðfestingar var ráðherra knúinn
til afsagnar. Með heimastjórninni varð sú breyting að konungur neitaði eingöngu
að samþykkja lagafrumvörp sem snertu bæði löndin og ekki töldust til sérmála
Íslands. Í mikilvægum málum var hins vegar ekki ljóst hvort um var að ræða „sér-
mál“ Íslands eður ei. Þannig töldu þingmenn árið 1909 að konungur væri í fullum
rétti að neita að samþykkja lagafrumvarp um áfengisbann sem Alþingi samþykkti
eftir samþykki meirihluta kjósenda í þjóðaratkvæðagreiðslu árið áður. Sbr. Svanur
Kristjánsson 2006, m.a.: „Þingmenn nefndu tvær meginástæður sem hvor um sig
kynni að duga til að konungur neitaði staðfestingu. Önnur varðaði meinta
skerðingu laga á eignarrétti og persónufrelsi en hin að bannlögin myndu skaða
viðskiptahagsmuni Íslendinga, einkum og sér í lagi saltfiskútflutninginn til
Spánar“ (82).
Skírnir Haust 2014 umbrot.qxp_Layout 1 6.10.2014 13:19 Page 253