Skírnir - 01.09.2014, Blaðsíða 67

291átök um þjóðhöfðingjavald …
kjörtímabil og litið vongóður fram á veginn. Að því er virtist hafði
vald forsetans verið styrkt og lýðveldið endurreist.
Íslenska lýðveldið — Sigling án áttavita
Í rannsóknum á lýðræðisþróun er mikilvægt að skoða hvaða leið til
lýðræðis er valin. Staða þjóðhöfðingjans er þannig harla ólík eftir því
hvers konar stjórnskipun lýðræðis gildir í hverju lýðveldi fyrir sig:
– Í þingstjórnarlýðveldi er þjóðhöfðinginn valdalaus.
– Í lýðveldi forsetaræðis er þjóðhöfðinginn valdamikill.
– Í lýðveldi forsetaþingræðis er tvíveldi þjóðkjörins forseta og
löggjafarþings.
Barátta Íslendinga hófst um miðja 19. öld og lauk árið 1918 með
stofnun fullvalda ríkis í konungssambandi við Danmörku. Á þess -
um tíma var í landinu mótuð sérstök leið til lýðræðis:
1. Á Íslandi átti að ríkja þjóðræði, að íslenska þjóðin væri
viðurkennd sem virkur æðsti handhafi fullveldis.
2. Alþingi Íslendinga yrði hafið til vegs og virðingar.
3. Konungssambandinu við Danmörku væri viðhaldið og kon-
ungurinn sameiginlegur þjóðhöfðingi en innlendur landstjóri
virkur handhafi konungsvaldsins.
Sú forsenda lá að baki stjórnmálastarfi Íslendinga að einfaldar leiðir
til fullveldis einstaklinga og þjóðar væru ekki í boði. Heppilegra
væri að þreifa sig áfram í ljósi reynslunnar. Niðurstaðan var gjarnan
flókið stjórnkerfi sem blandaði saman beinu lýðræði, fulltrúa -
lýðræði og faglegu stjórnsýsluvaldi.41
Á árunum eftir fullveldið hurfu ráðamenn frá hinni íslensku leið
til lýðræðis. Í stað þess var fetuð leið þingstjórnarinnar. Allt vald var
í höndum Alþingis, þjóðhöfðinginn (konungur) var valdalaus. Virk -
ur fullveldisréttur fólksins var ekki áréttaður með þjóðaratkvæða -
skírnir
41 Eitt skýrasta dæmi um slíkt stjórnunarkerfi voru lögin um fiskveiðisamþykktir
sem sett voru 1877 og urðu fyrirmynd annarra „samþykktalaga“, m.a. í áfengis-
málum. Sbr. Svanur Kristjánsson 2006.
Skírnir Haust 2014 umbrot.qxp_Layout 1 6.10.2014 13:19 Page 291