Skírnir - 01.09.2014, Blaðsíða 41

265átök um þjóðhöfðingjavald …
endan legt löggjafarvald en ekki það bráðabirgðalöggjafarvald sem
26. greinin mælti fyrir um. Einnig breyttist túlkun ráðamanna á
stöðu forseta Íslands gagnvart þingrofsbeiðni frá forsætisráðherra.
Í upphaflegri stjórnarskrá lýðveldisins voru ákvæði um þingrof í
24. grein:20
Forseti lýðveldisins getur rofið Alþingi, og skal þá stofnað til nýrra kosn-
inga, áður en 2 mánuðir séu liðnir, frá því að það var rofið, enda komi
Alþingi saman eigi síðar en 8 mánuðum eftir, að það var rofið.
Samkvæmt núgildandi stjórnarskrá getur meirihluti Alþingis sam -
þykkt vantraust á ríkisstjórn eftir að þing er rofið og komið sér
saman um nýja stjórn áður en til þingkosninga kemur. Þingrofinu
sjálfu verður eftir sem áður ekki haggað enda ljóst að formlega séð
er þingrofsrétturinn sameiginlega í höndum forsætisráðherra og
forseta Íslands. Forseti getur ekki rofið þing án tillögu frá forsætis -
ráðherra, og forsætisráðherra getur ekki knúið fram þingrof án
undir skriftar forseta á þingrofsbeiðni. Þannig getur forsætisráðherra
formlega ekki tekið einhliða ákvörðun um þingrof; honum ber ein-
faldlega að leggja slíka beiðni formlega fyrir forseta Íslands í sam-
ræmi við ákvæði stjórnarskrárinnar. Skiptar skoðanir væru e.t.v. um
hvað forseta bæri að gera. Hins vegar verður — að mínu mati —
skírnir
20 Þessi grein stjórnarskrárinnar hafði haldist lítið breytt allt frá fyrstu stjórnar-
skránni fyrir Ísland frá 1874. Miklar deilur höfðu verið um þingrof árið 1931 og
aftur 1974. Í bæði skiptin hafði þjóðhöfðinginn fallist á tillögu forsætisráðherra
um þingrof gegn vilja meirihluta Alþingis. Um leið og forsætisráðherra las upp
bréf um þingrof var Alþingi sent heim, hafði misst umboð sitt. Alþingi var því
ófært um að samþykkja vantraust á ríkisstjórnina sem sat fram yfir þingkosn-
ingar eins og ekkert hefði gerst sem breytti hennar stöðu. Árið 1974 samþykkti
Kristján Eldjárn forseti Íslands beiðni forsætisráðherra, Ólafs Jóhannessonar, um
að rjúfa þing þrátt fyrir að ljóst væri að meirihluti Alþingis var andsnúinn ríkis-
stjórninni og vildi fá tækifæri til að samþykkja vantraust og mynda nýja ríkis-
stjórn. Ráðgjafar forsetans töldu honum nánast skylt að samþykkja
þingrofsbeiðnina en margir stjórnarandstæðingar urðu æfir af reiði, töluðu jafn-
vel um „valdarán“ forsetans. Sbr. Guðni Th. Jóhannesson 2005: 85–107, hér 97–
103. Í ljósi reynslunnar frá 1974 var þessu ákvæði stjórnarskrárinnar breytt árið
1991 þannig að kosningar skulu fara fram 45 dögum eftir að þing er rofið og
koma saman eigi síðar en tíu vikum eftir kjördag. Einnig er tekið fram að „al-
þingis menn skulu halda umboði sínu til kjördags“.
Skírnir Haust 2014 umbrot.qxp_Layout 1 6.10.2014 13:19 Page 265