Jökull - 01.01.2013, Blaðsíða 149

Data report
Hlaup og gufusprengingar í Kverkfjöllum í ágúst 2013
Magnús Tumi Guðmundsson1, Bergur Einarsson2 og Björn Oddsson3
1Jarðvísindastofnun Háskólans, Öskju, Sturlugötu 7, 101 Reykjavík; mtg@hi.is
2Veðurstofu Íslands, Bústaðavegur 7–9, 150 Reykjavík
3Almannavarnadeild Ríkislögreglustjóra, Skúlagötu 21, 101 Reykjavík
Í vorferð JÖRFÍ í byrjun júní fór hluti hópsins í
Kverkfjöll. Skoðun á gögnum úr ferðinni leiddi í ljós
að vatn var tekið að safnast fyrir í Gengissigi, jök-
ulstíflaða lóninu austan við skála Jöklarannsóknafé-
lagsins. Mælingarnar sýna að hækkun vatnsborðs frá
haustinu 2012 hafði numið um 20 metrum. Sam-
kvæmt myndum sem teknar voru eftir miðjan júlí
hafði vatnsborð enn hækkað um 5 metra eða svo á
þeim sex vikum sem liðið höfðu frá vorferðinni. Því
var ljóst að hlaup gæti komið úr siginu innan árs héldi
þessi þróun áfram. Þann 15. ágúst síðastliðinn urðu
landverðir í Kverkfjöllum varir við að hlaup var í
Volgu og sópaðist göngubrúin á ánni í burtu í þeim
atgangi. Morguninn eftir var afráðið að kanna að-
stæður og fór þyrla Landhelgisgæslunnar í Kverkfjöll
með fólk frá Almannavörnum, Veðurstofu Íslands og
Jarðvísindastofnun Háskólans. Eins og reiknað hafði
verið með var Gengissigið hlaupið. Þétt dreif af upp-
brotnum lagnaðarís þakti botn sigsins hvarvetna og
vatnsborð stóð mjög lágt. En mesta athygli vöktu
dökkar dreifar af leir sem náðu um 1 km norður fyr-
ir sigið. Augljóst var að sprengingar höfðu orðið á
nokkrum stöðum í norðanverðu siginu í lok hlaupsins
og efnið sem upp kom myndað dreifarnar.
Þann 28. ágúst fóru Ástvaldur Guðmundsson,
Karen Stehlow og Magnús Tumi í Kverkfjöll á vél-
sleðum úr Jöklaseli til að rannsaka ummerki eft-
ir sprengingarnar. Þykkt og útbreiðsla dreifarinn-
ar var mæld og sýni tekin til rannsóknar á efninu
sem upp kom, m.a. mælingar á kornastærðardreif-
ingu þess. Mun Karen gera þá athugun. Hún vinn-
ur að doktorsverkefni við háskólann í Bristol og er
viðfangsefni hennar einmitt gufusprengingar í jarð-
hitasvæðum og eldfjöllum. Efnið sem upp kom er
leirkennt og ummyndað og augljóslega ekki gjóska í
venjulegum skilningi, heldur ættað úr yfirborðsjarð-
lögum á botni sigsins. Engin merki sjást um að kvika
hafi komið við sögu. Svo er að sjá að sprengingarn-
ar hafi orðið þegar mestur hluti vatnsins var runnin úr
siginu. Vatnsborðlækkunin var í heild um 30 metrar.
Því virðist einsýnt að orsök sprenginganna hafi verið
hvellsuða jarðhitavatnsins nærri yfirborði. Hvellsuð-
una má skýra sem viðbrögð við lækkun þrýstings í
jarðhitakerfinu samfara falli vatnsborðsins.
Vatnsmagn í Gengissigi í upphafi hlaups er talið
hafa verið um 6 millj. m3. Í lok hlaupsins voru rúm-
lega 0.5 millj. m3 vatns eftir. Út úr siginu runnu því
5.5 millj. m3 en óvissan í þeirri tölu er 15%. Hlaupið
kom fram sem um 150 m3/s rennslisaukning á vatns-
hæðarmælinum í Jökulsá á Fjöllum við Upptyppinga
en ætla má að hámarksrennsli hlaupsins við jökul
hafi verið hærra. Þokkalegt samræmi er milli heild-
arrennsli hlaupsins við Upptyppinga (6 millj. m3) og
stærðar sigsins (5.5 millj. m3) og er munurinn ekki
marktækur. Hlaupið í ágúst var töluvert minna en síð-
asta hlaup úr Gengissigi, sem varð í janúar 2002. Frá
2002 og fram á haust 2012 var sírennsli úr siginu og
vatnsborð stóð lengst af fremur lágt. Ekki er vitað
hvers vegna ísstíflan lokar stundum fyrir útrennsli og
stundum ekki. Hliðstæð hegðun hefur verið algeng í
Grímsvötnum allt frá því eftir Gjálpargosið 1996.
Hlaupið 15.–16. ágúst 2013.
– Key parameters of the jökulhlaup.
Vatnshæð fyrir hlaup 1638 m y.s.
Vatnshæð eftir hlaup 1607 m y.s.
Heildarrennsli úr katli 5.5x106 m3
Heildarrennsli við Upptyppinga 6x106 m3
Flóðtoppur við Upptyppinga 150 m3s−1
Þessi atburður er merkilegur fyrir þær sakir að
meira en 50 ár eru síðan að síðasta staðfesta gufu-
sprenging af þessu tagi átti sér stað. Haustið 1959
kom haustleiðangur Jöklarannsóknafélagsins í Kverk-
JÖKULL No. 63, 2013 149