Skírnir - 01.04.2014, Blaðsíða 165

SKÍRNIR
TOGSTREITA ÍSLENSKRA STJÓRNMÁLA
163
annars vegar einangrun og hins vegar alþjóðlega opnun, en sú tog-
streita skilgreinir að mörgu leyti íslenska utanríkispólitík. Alþjóðleg
opnun efnahagslífsins hefur jafnan leitt til uppgangs og svo hafa
djúpir dalir fylgt í kjölfar lokunar. Frá öndverðri tuttugustu öld má
greina nokkrar meginbylgjur í þessa veru.
Fram á tuttugustu öld stóð Island utan við fjölþjóðlegt fjár-
málakerfi heimsins. En með stofnun gamla íslandsbanka árið 1904
leiddi skyndilegt flæði erlends fjármagns til gríðarlegs uppgangs,
einkum í vélbátaútgerð. íslandsbanki var í meirihlutaeigu danskra
fésýslumanna og hlaut einkarétt til seðlaprentunar hér á landi (Bald-
vinsdóttir 1998). Bankinn lenti svo í vandræðum, meðal annars
vegna gjaldþrots lánþega þeirra hér innanlands svo og áhrifa
heimskreppunnar. íslensk stjórnvöld ákváðu að koma bankanum
ekki til varnar og fór hann í þrot í lok þriðja áratugarins. I stað þess
að bjarga íslandsbanka — sem vel hefði verið hægt — færðu íslensk
stjórnvöld réttinn til seðlaútgáfu til Landsbankans sem var í inn-
lendri eigu en ólíkt íslandsbanka hafði hann ekki aðgang að erlendu
fjármagni (Jónsson 2009). Landinu var svo lokað með gjaldeyris-
höftum og við tók langvarandi kreppa. Gjaldeyrishöftum var ekki
aflétt fyrr en eftir inngönguna á Evrópska efnahagssvæðið (EES)
hálfum sjöunda áratug síðar, um miðjan tíunda áratuginn.
Næsta uppgangstímabil hófst með auknum erlendum umsvifum
eftir að Bretar og síðar Bandaríkjamenn hernámu landið í heims-
styrjöldinni síðari og nokkru síðar með Marshall-aðstoð Banda-
ríkjastjórnar. Erlent fé flæddi inn í landið á nýjan leik og var meðal
annars veitt í togaraútgerð. í kjölfarið fór það hagkerfi, sem byggð-
ist á einsleitu módeli tengdu sjávarútvegi, á heilmikla siglingu. En
smám saman harðnaði á dalnum, einkum eftir að dró úr erlendum
umsvifum. Þó voru settir niður sprotar fjármálavæðingar, til dæmis
þegar veiðikvóti fiskiskipa varð veðhæfur (Helgason og Pálsson
1997). Að auki var lögð áhersla á að breikka stoðir efnahagslífsins
og fjölga þeim (Mjoset 1987).
Víðtækar deilur á vinnumarkaði hjöðnuðu með þjóðarsáttinni
svokölluðu árið 1990. Með lífeyrissjóðakerfinu voru hagsmunir
verkalýðshreyfingarinnar beintengdir hagsmunum fjármálaaflanna
(Macheda 2012). Samfléttun hagsmuna verkalýðs og atvinnurek-