Ljósmæðrablaðið - 01.07.2011, Blaðsíða 17

17júlí 2011 • Ljósmæðrablaðið
á og segir í lögum landsins (Lög um réttindi
sjúklinga nr. 74/1997).
Nýbúum hefur fram til þessa fjölgað hratt
hér á landi undanfarin ár. Hópur skjólstæð-
inga heilbrigðiskerfisins er í auknum mæli
fjölmenningarlegur í stað einsleits hóps Ís-
lendinga. Erlendum konum sem fá þjónustu
í barneignarferlinu fer einnig fjölgandi. Kon-
ur með erlent ríkisfang voru 12.2% þeirra
kvenna sem fæddu á Íslandi árið 2010 (Birna
Björg Másdóttir, fjármálasvið, Landspítala,
munnleg heimild, 8. júní 2011). Það kallar
á aukna þekkingu og skilning heilbrigðis-
starfsfólks en menningarlegur bakgrunnur
fólks hefur áhrif á tjáningu, heilsulæsi og
væntingar til heilbrigðisþjónustu (Nutbeam,
2000). Menning er gleraugun sem fólk
horfir í gegnum þegar það túlkar hin ýmsu
fyrirbæri og því getur sama fyrirbærið verið
túlkað mismunandi eftir því hver á í hlut. Í
barneignarferlinu getur röng túlkun á tján-
ingu konunnar haft áhrif á líðan hennar,
upplifun og reynslu sem getur einnig haft
áhrif á viðbrögð umönnunaraðila og með-
ferð (Brathwaite & Williams, 2004; Maputle
& Jali, 2006; Ottani, 2002). Þannig er upplif-
un kvenna af hríðarverkjum, notkun verkja-
lyfja í fæðingu og viðhorf til óhefðbundinna
meðferða ólík eftir uppruna (McLachlan &
Waldenström, 2005). Menningarhæfni, sem
þýðing á orðinu cultural competence, er
hugtak sem tekur á þessum vanda og var
lagt til grundvallar í þeirri rannsókn sem hér
er kynnt.
Hugmynda- og fræðilegur
bakgrunnur
Menningarhæfni er ferli þar sem heilbrigðis-
starfsmaður reynir stöðugt að öðlast þá
færni sem þarf til að vinna í menningarlegu
tilliti með skjólstæðingi, einstaklingi eða í
samfélagi þannig að árangri sé náð. Ferlið er
breytilegt og krefst þess að hafa opinn huga
og vera viðbúinn því að hugmyndir hans geti
breyst í tímans rás eftir því sem hann mætir
fleiri einstaklingum annarrar menningar
(Campinha-Bacote, 1999; Crigger, Brannig-
an & Baird, 2006; Suh, 2004). Menningar-
hæfni er, rétt eins og menning, margslungið
og flókið hugtak sem fræðimenn greina í
nokkur undirhugtök eins og vitund, viðhorf,
þekkingu, næmi, skilning, hæfni, samskipti
og löngun. Misjafnt er eftir höfundum hvaða
undirhugtök eru talin með en sameiginlegi
þráðurinn er að við samruna hugtakanna
verður menningarhæfni ljós (Brathwaite,
2005; Callister, 2001; Campinha-Bacote,
1999; Kim-Godwin, Clarke & Barton, 2001;
St. Clair & McKenry, 1999; Suh, 2004). Mat
á menningarhæfni heilbrigðisstarfsfólks er
fyrst og fremst sjálfsmat þeirra á eigin hæfni
með mælitækjum byggðum á áðurnefndum
undirhugtökum, en sjaldnast er um að ræða
tengingu við útkomu skjólstæðinga eða þeirra
mat á hæfni starfsfólks. Ýmsar aðferðir hafa
verið notaðar til að efla menningarlega hæfni
meðal heilbrigðisstarfsmanna t.d. fyrirlestrar,
rannsóknarvinna, ráðgjafaþjónusta, hlutver-
kaleikir, vinnusmiðja og verknám eða dvöl
meðal fólks ólíkrar menningar (Brathwaite,
2005; Leishman, 2004; St.Clair & McKenry,
1999). Ávinningur af menningarfærni í heil-
brigðisþjónustu er ekki eingöngu fyrir skjól-
stæðingana heldur einnig fyrir heilbrigðis-
kerfið og starfsfólk þess (sjá mynd 1).
Heilsulæsi (health literacy) er annað
hugtak sem rannsóknin byggir á, skilgreint
sem færni einstaklings til að nálgast, skilja
og bregðast við heilsufarsupplýsingum á
þann hátt að það komi að notum til efl-
ingar og viðhalds góðri heilsu (World Health
Organisation [WHO], 1998). Nýbúar sem
hafa takmarkaðan skilning á tungumálinu
og geta ekki lesið leiðbeiningar eða skilja
ekki heilbrigðisupplýsingar hafa takmarkað
heilsulæsi. Ástæður þess eru tungumála-
erfiðleikar en ekki síður menningartengdir
árekstrar því bæði tungumál og menning
hefur áhrif á hvernig einstaklingar taka við
heilsufarsupplýsingum og hvernig þeir nýta
þær upplýsingar sem þeir fá. Menning ein-
staklings skýrir að miklu leyti viðhorf hans til
heilbrigðis og veikinda auk túlkunar á ein-
kennum og hvernig og hvenær hann leitar til
heilbrigðiskerfisins (Mullins, Blatt, Gbarayor,
Yang, & Baquet, 2005). Í umönnun skjól-
stæðinga sem koma úr annarri menningu er
því mikilvægt að gera sér grein fyrir heilsu-
læsi þeirra. Heilsulæsi kvenna á meðgöngu
felur, auk áðurnefndra atriða, í sér hæfni til
að merkja teikn um áhættu á meðgöngu, að
taka ákvarðanir um heilbrigða lifnaðarhætti
á meðgöngu og að forðast lifnaðarhætti sem
geta verið skaðlegir. Rannsóknir hafa sýnt
tengsl á milli ungbarna- og mæðradauða og
þess að hafa takmarkað heilsulæsi (Mullins
o.fl., 2005; Ohnishi, Nakamura, & Takano,
2005; Renkert & Nutbeam, 2001). Í með-
gönguvernd er sjálfstraust kvenna styrkt og
þær læra að þekkja eigin líkama og treysta
honum. Aukinn styrkur og sjálfstraust hjálp-
ar konunni að takast á við nýtt hlutverk sitt
sem móður (Ljósmæðrafélag Íslands [LMFÍ],
e.d.). Í umönnun erlendra kvenna er mikil-
vægt að efla heilsulæsi þeirra með því að
tryggja þeim upplýsingar og fræðslu sem
þær skilja. Þannig eflist sjálfstraust þeirra og
vitund um eigin heilsu og barna þeirra. Aug-
ljóslega er hlutverk ljósmæðra hér stórt og
kallar á þekkingu þeirra á samhengi heilsu-
læsis og styrkingar kvennanna og ekki síður
á menningarhæfni í barneignarþjónustunni.
Barnsfæðing er djúpstæð reynsla þar
sem menningarlegur bakgrunnur konunnar
hefur mikla þýðingu og misjafnt hvort litið er
á meðgöngu og fæðingu barns sem læknis-
Menningarhæfni
Vídd vitsmuna
Meningarleg vitund
Menningarleg þekking
Vídd tilfinninga
Menningarlegt næmi
Vídd hegðunar
Menningarleg hæfni
Vídd umhverfis
Menningarleg samskipti
Víðsýni
Sveigjanleiki
Færni
Fyrir skjólstæðinginn
Heildræn umönnun
Aukin lífsgæði
Meiri ánægja með heilbrigðiskerfið
Betri meðferðarheldni
Fyrir heilbrigðisstarfsfólk
Persónulegur og faglegur vöxtur
Vitsmunalegur þroski
Fyrir heilbrigðiskerfið
Aukin gæði hjúkrunar
Skilvirkari meðferð
Lægri kostnaður
Mynd 1. Líkan af undirhugtökum menningarhæfni í fjórum víddum (vinstra megin) og tengdum út-
komubreytum (hægra megin). Heimild: Suh, E. E. (2004). The model of cultural competence through an
evolutionary concept analysis. Journal of Transcultural Nursing, 15(2), bls. 97.