Náttúrufræðingurinn - 2017, Síða 26

Náttúrufræðingurinn
26
2. mynd. Í sprungusveimi Kröflu má sjá siggengi, togsprungur og hraun, sem allt eru ein-
kenni sprungusveima. Annað dæmi um siggengi og sprungusveim eru Almannagjá og
Þingvellir. – The Krafla fissure swarm has normal faults, extensional fractures and lava
flows, which are all characteristics of fissure swarms. Other examples of normal faults and
fissure swarms are the Almannagjá fault and the Þingvellir area. Ljósm./Photo:Ásta Rut
Hjartardóttir.
Fyrir norðan land tekur Tjörnes-
brotabeltið við af Norðurgos beltinu.
Tjörnesbrotabeltið er hjáreksbelti
þar sem flekarnir færast samsíða
hvor öðrum í stað þess að reka í
sundur líkt og gerist í fráreksbelt-
um. Þetta veldur hörðum jarðskjálft-
um á Tjörnesbrotabeltinu. Tveir 6,5
stiga skjálftar áttu sér til dæmis
stað á Húsavíkurmisgengjunum
árið 1872. Dalvíkurskjálftinn 1934
og Kópaskersskjálftinn 1976 voru
báðir um 6,2 stig að stærð.21 Alls
er talið að níu skjálftar af stærðinni
6,2 stig eða meira hafi átt upptök á
Tjörnesbrotabeltinu frá árinu 1755,
en stærstu skjálftar sem þekktir
eru á þessu svæði hafa verið um
7 stig,21 til dæmis skjálfti í mynni
Skagafjarðar 1963 og skjálfti norður
af Flatey 1910.
Mörg þekkt eldgos hafa átt sér
stað innan Norðurgosbeltisins
frá landnámi. Þó er líklegt að oft
hafi gosið án þess að menn yrðu
varir við, enda hafa stórir hlutar
Norðurgosbeltisins aldrei verið í
byggð. Á síðustu öldum hafa nokk-
ur gos haft afdrifaríkar afleiðingar.
Til að mynda átti öskufall frá eld-
gosinu í Öskju 1875 mikinn þátt í
brottflutningi fólks frá Austurlandi
til Vesturheims. Á sama tíma urðu
nokkur eldgos í Sveinagjá, sem er
innan sprungusveims Öskju en þó í
um 70 km fjarlægð frá Öskju sjálfri (1.
mynd).22 Heimildir eru um eldsum-
brot ásamt sprunguhreyfingum inn-
an sprungusveims Kröflu á árunum
1724–1729 og 1746 auk umbrotanna
1975–1984.23,24 Þegar síðastnefnda
hrinan átti sér stað voru ýmis mæli-
tæki komin til sögunnar, svo sem
jarðskjálftamælar, fjarlægðarmæl-
ar og hallamælar. Í umbrotunum
í eldstöðvakerfi Bárðarbungu árið
2014 höfðu bæst við nákvæm GPS-
mælitæki og ratsjármyndatökur frá
gervitunglum. Í ljós hefur komið
að sprungur innan sprungusveima
hreyfast mikið þegar gliðnunarat-
burðir verða en lítið þess á milli.
GLIÐNUNARATBURÐIR
Eldsumbrot á Íslandi eru algengust
innan megineldstöðva eða í næsta
nágrenni þeirra. Góð dæmi um
þetta eru eldgosin í Heklu árin 1991
og 2000 og gosin í Grímsvötnum
árin 2004 og 2011.25–28 Kvika leitar
þá upp til yfirborðsins, með eða án
3. mynd. a) Einfaldað þversnið af kviku-
gangi og sigdal sem myndast fyrir ofan
hann vegna gliðnunarinnar sem hann veld-
ur. Sprungur myndast í jöðrum sigdalsins,
og geta einnig myndast innan sigdalsins og
í nágrenni hans. b) Stundum nær kviku inn-
skotið til yfirborðs og verður eldgosið oftast
á gossprungu sem liggur eftir sigdalnum. –
a) A simplified cross section of a dike and a
subsiding graben above the dike. Fractures
are formed at the periphery of the graben,
but can also be formed within the graben
and in its vicinity (sigdalur = graben, slút-
veggur = hanging wall, fláveggur = footwall,
kvikugangur = magmatic dike). b) Some-
times the dike reaches the surface, eruptions
usually occur on fissures oriented parallel to
the graben (sprungugos = fissure eruption)