Náttúrufræðingurinn - 2017, Side 27

27
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
viðkomu í grunnstæðu kvikuhólfi í
jarðskorpunni undir eldstöðinni.
Við vissar aðstæður á kvika
hægara með að brjótast út eftir
sprungusveimi eldstöðvar en að
leita beint upp til yfirborðsins. Þetta
verður einkum ef lárétt togspenna
er orðin há á flekaskilum vegna frá-
reks flekanna. Þá þarf lægri kviku-
þrýsting til að opna lóðrétta sprungu
til hliðar við eldstöðina en til að
koma kvikunni beint upp. Kvikan
flæðir jafnharðan inn í sprunguna
og myndar kvikugang. Jarðskorpan
gliðnar í sundur og kvikugangur-
inn lengist út eftir sprungusveimn-
um. Þar sem gangurinn myndast
hreyfast gamlar sprungur á yfir-
borði jarðar og nýjar opnast. Þessar
sprungur eru oftast hluti af sigdal
sem sígur um fáeina metra á örfáum
dögum á meðan gliðnunaratburð-
urinn gengur yfir. Ef kvikan kemst
til yfirborðs verður sprungugos (3.
mynd).
Þekktustu gliðnunaratburðirnir
eru sennilega Skaftáreldar, 1873–
1874. Þá urðu Lakagígar til á um
27 km langri sprungu á svipuðum
tíma og eldsumbrot áttu sér stað í
megineldstöðinni, Grímsvötnum.29
Algengt er að slíkir gliðnunarat-
burðir verði í hrinum þar sem fleiri
en eitt gangainnskot eiga sér stað á
stuttu tímabili. Þannig varð til að
mynda gliðnunarhrina á árunum
1724–1729 í sprungusveimi Kröflu.24
Í þeim gliðnunarhrinum sem þekkt-
ar eru hefur hver atburður varað í
allt frá fáeinum dögum til nokkurra
mánaða.3,30 Gliðnunarhrinur síð-
ustu áratuga, svo sem í Kröflueldum
árin 1975–1984 og umbrotin í
Bárðar bungukerfinu sem hófust
árið 2014, hafa varpað ljósi á það
hvernig sprungusveimar myndast.
Kröflueldar
Kröflueldar hófust hinn 20. des-
ember árið 1975 með litlu eldgosi
í Kröflu í kjölfar töluverðrar jarð-
skjálftavirkni á svæðinu síðari hluta
árs. Eldgosið stóð einungis yfir í
örfáar klukkustundir, en fljótlega
tók jarðskjálftavirknin að færast
norður eftir sprungusveimi Kröflu
og eftir nokkrar klukkustundir voru
skjálftar farnir að mælast alla leið
norður í Kelduhverfi, í um 30–40
km fjarlægð frá Kröflu (4. mynd).30
Jarðskjálftarnir voru taldir stafa af
kvikuinnskoti í sprungusveimnum.
Jarðskjálftavirkninni fylgdi mikið
landssig; í Kelduhverfi seig land
4. mynd. Sprungur og gossprungur í norðurhluta Norðurgosbeltisins. Sprungurnar eru
sýndar samkvæmt Ástu Rut Hjartardóttur o.fl.9 og Sigríði Magnúsdóttur og Bryndísi
Brandsdóttur.14 Heimild um jarðskjálftana er Roger Buck o.fl.54 Skjálftar hér sýndir urðu
allir á tímabilinu 1975–1984, þegar land gliðnaði eða kvikuhólfið í Kröflu þandist vegna
innstreymis kviku. Hraunin eru teiknuð samkvæmt Kristjáni Sæmundssyni32 og Kristjáni
Sæmundssyni o.fl.55 Vegir og vötn sýnd samkvæmt IS50-grunni Landmælinga Íslands og
bakgrunnur kortsins er TanDEM-X-hæðarlíkan frá þýsku geimferðastofnuninni (DLR). –
Fractures and eruptive fissures in the northern part of the Northern Volcanic Zone. The
fractures are from Ásta Rut Hjartardóttir et al.9 and Sigríður Magnúsdóttir and Bryndís
Brandsdóttir.14 The earthquakes are from Roger Buck et al.,54 they are from 1975–1984,
during a rifting episode or when the magma chamber in Krafla was inflating due to magma
injection. The lavas are drawn according to Kristján Sæmundsson32 and Kristján Sæ-
mundsson et al.55 Roads and lakes are from the IS50 database of the National Land Survey
of Iceland and the background of the map is a TanDEM-X digital elevation model from the
German Aerospace Centre (DLR).