Náttúrufræðingurinn

Árgangur

Náttúrufræðingurinn - 2017, Síða 66

Náttúrufræðingurinn - 2017, Síða 66
Náttúrufræðingurinn 66 2. mynd. Tempest Anderson á Fjallabaksleið í ágúst 1890. Hér nýtur hann hvíldar við tjald sitt í leiðangri sem hann fór til að kynna sér eldfjallalandslag.4 – Tempest Anderson rests during an expedition to Iceland in August 1890, where he studied volcanic landscapes.4 Birt með leyfi/Image courtesy of: York Museums Trust (http://yorkmuseumstrust.org.uk/). annan og hrúguðust upp. Þeir voru hvítglóandi að sjá, jafnvel um bjartan dag, og þegar öldur sjávarins riðu yfir þá, hrundi vatnið af þeim eins og það kom, án þess að það syði ...2 Við heimkomuna til Englands flutti Anderson erindi um gosið og sýndi myndir hjá Breska jarðvísinda- félaginu (British Geological Survey). Hann fékk þau ummæli að aldrei hefði rennsli hrauns í sjó verið svo vel lýst eða ljósmyndað. Anderson kom tvisvar til Íslands, 1890 og aftur 1893 (2. mynd), og dvaldist lengi í bæði skiptin.4 Anderson gaf árið 1903 út bókina Volcanic studies in many lands með ljósmyndum frá 100 eldfjallasvæðum og er þar 31 mynd frá Íslandi.4 Guðmundur Kjartansson sagði lýsingu Andersons að vísu staðfesta það sem menn hefðu ályktað út frá fundarstöðum bólstrabergs, að það myndist í vatni, en taldi að hún leiddi samt ekki fyllilega í ljós orsök- ina til þessarar kynlegu storknunar. Guðmundur benti síðar á að menn hefðu margoft horft á hrauntauma renna út í vatn og storkna þar í svipaðar myndir og gerist á þurru landi, og vísaði þar meðal annars til Mývatnselda (1724–1729): Það er skoðun flestra bergfræðinga og jarðeldafræðinga, byggð á reynslu í mörgum löndum, að í þeim eldgosum, sem verða á botni sjávar, vatns eða jökuls, valdi hin snögga kólnun bergkvikunnar því, að hún storknar í sundurlausa mola eða bólstra eða enn aðrar fáránlegar myndir, frekar en renna sem venju- legt hraunflóð....5 Um elstu blágrýtismyndanir á Íslandi, tertíer-myndanir, segir Guðmundur: Hvergi hafa fundizt þess nein merki, að hraunin hafi runnið út í sjó eða vatn né komizt í snertingu við jök- ulís, enda virðist blágrýtismynd- unin ekki aðeins snauð að einhlítu bólstrabergi, heldur einnig öllu, sem líkist bólstrum í bergi. Samt er engan veginn óhugsandi, að bólstraberg eigi eftir að finnast einhvers staðar í blágrýtismyndun Íslands ...2 Fram yfir miðja 20. öld var þekking jarðfræðinga á myndun bólstrabergs brotakennd. Í grein í Náttúrufræðingnum árið 1955 fjall- aði Guðmundur Kjartansson (1909– 1972) um bólstraberg: Menn þekkja nú bólstraberg víða í öllum heimsálfum og í myndunum frá öllum jarðsöguöldum. ... Yfirleitt er fundarstöðum bólstrabergs svo háttað, að þar virðist hafa verið vatn í einhverri mynd: sjór, stöðuvatn eða jökull, þegar það storknaði, en hvergi mun það hafa orðið til á auðu þurrlendi. Þó má segja, að enn sé einu áfátt í fullkomna sönnun þess, að storknun í vatni sé skilyrði fyrir myndun bólstrabergs. Það er bein athugun á því, sem fram fer.2 Tempest Anderson og myndun bólstrabergs Guðmundur vitnar í breska augn- lækninn Tempest Anderson (1846– 1913) sem elti uppi eldgos um víða veröld og fylgdist með eldgosi í fjallinu Matavanu á Samóaeyjum árið 1909.3 Þar hafði þunnfljótandi hraun runnið um 11 km leið frá gígnum til sjávar – hann líkir hraun- inu reyndar við Ódáðahraun – og þegar hraunið rann í sjóinn urðu stanslausar sprengingar og hraun- flygsum og svartri ösku rigndi allt um kring. Anderson ætlaði sér að sjá bólstraberg myndast og fékk sér því bát og fór eins nálægt hraun- inu og hann treysti bátnum án þess að tjaran í tróðraufunum bráðnaði. Frásögn Andersons hjóðar svo í þýð- ingu Guðmundar Kjartanssonar: Þegar hraunið kom í sjóinn, teygð- ist það fram í totur, sem minntu á brumhnúða. Það varð með þessum hætti: Sjá mátti ávöl og löng hraun- flikki – sem enn héngu saman við hraunið, sem að rann, og voru enn rauðglóandi, en þó deigkennd orðin við kólnun – tútna út í hnúða á mjóum hálsi .... og hnúðarnir hitn- uðu, linuðust og stækkuðu óðfluga, unz þeir urðu á stærð við poka eða kodda .... Stundum var hálsinn, sem veitti efni til nýmyndaðs hnúðs, nokkurra feta langur og sem armur manns að gildleika, en þandist síðan út og myndaði hnúð í fullri stærð. Oftar var þó hálsinn styttri, svo að hnúðarnir mynduðust hver við
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88

x

Náttúrufræðingurinn

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.