Náttúrufræðingurinn - 2017, Qupperneq 66

Náttúrufræðingurinn
66
2. mynd. Tempest Anderson á Fjallabaksleið í ágúst 1890. Hér nýtur hann hvíldar við tjald
sitt í leiðangri sem hann fór til að kynna sér eldfjallalandslag.4 – Tempest Anderson rests
during an expedition to Iceland in August 1890, where he studied volcanic landscapes.4 Birt
með leyfi/Image courtesy of: York Museums Trust (http://yorkmuseumstrust.org.uk/).
annan og hrúguðust upp. Þeir voru
hvítglóandi að sjá, jafnvel um bjartan
dag, og þegar öldur sjávarins riðu
yfir þá, hrundi vatnið af þeim eins
og það kom, án þess að það syði ...2
Við heimkomuna til Englands
flutti Anderson erindi um gosið og
sýndi myndir hjá Breska jarðvísinda-
félaginu (British Geological Survey).
Hann fékk þau ummæli að aldrei
hefði rennsli hrauns í sjó verið svo
vel lýst eða ljósmyndað. Anderson
kom tvisvar til Íslands, 1890 og aftur
1893 (2. mynd), og dvaldist lengi í
bæði skiptin.4 Anderson gaf árið
1903 út bókina Volcanic studies in
many lands með ljósmyndum frá 100
eldfjallasvæðum og er þar 31 mynd
frá Íslandi.4
Guðmundur Kjartansson sagði
lýsingu Andersons að vísu staðfesta
það sem menn hefðu ályktað út frá
fundarstöðum bólstrabergs, að það
myndist í vatni, en taldi að hún
leiddi samt ekki fyllilega í ljós orsök-
ina til þessarar kynlegu storknunar.
Guðmundur benti síðar á að menn
hefðu margoft horft á hrauntauma
renna út í vatn og storkna þar í
svipaðar myndir og gerist á þurru
landi, og vísaði þar meðal annars til
Mývatnselda (1724–1729):
Það er skoðun flestra bergfræðinga
og jarðeldafræðinga, byggð
á reynslu í mörgum löndum, að í
þeim eldgosum, sem verða á botni
sjávar, vatns eða jökuls, valdi hin
snögga kólnun bergkvikunnar því,
að hún storknar í sundurlausa mola
eða bólstra eða enn aðrar fáránlegar
myndir, frekar en renna sem venju-
legt hraunflóð....5
Um elstu blágrýtismyndanir á
Íslandi, tertíer-myndanir, segir
Guðmundur:
Hvergi hafa fundizt þess nein merki,
að hraunin hafi runnið út í sjó eða
vatn né komizt í snertingu við jök-
ulís, enda virðist blágrýtismynd-
unin ekki aðeins snauð að einhlítu
bólstrabergi, heldur einnig öllu, sem
líkist bólstrum í bergi. Samt er engan
veginn óhugsandi, að bólstraberg
eigi eftir að finnast einhvers staðar í
blágrýtismyndun Íslands ...2
Fram yfir miðja 20. öld var
þekking jarðfræðinga á myndun
bólstrabergs brotakennd. Í grein í
Náttúrufræðingnum árið 1955 fjall-
aði Guðmundur Kjartansson (1909–
1972) um bólstraberg:
Menn þekkja nú bólstraberg víða í
öllum heimsálfum og í myndunum
frá öllum jarðsöguöldum. ... Yfirleitt
er fundarstöðum bólstrabergs svo
háttað, að þar virðist hafa verið vatn
í einhverri mynd: sjór, stöðuvatn
eða jökull, þegar það storknaði, en
hvergi mun það hafa orðið til á auðu
þurrlendi. Þó má segja, að enn sé
einu áfátt í fullkomna sönnun þess,
að storknun í vatni sé skilyrði fyrir
myndun bólstrabergs. Það er bein
athugun á því, sem fram fer.2
Tempest Anderson og
myndun bólstrabergs
Guðmundur vitnar í breska augn-
lækninn Tempest Anderson (1846–
1913) sem elti uppi eldgos um víða
veröld og fylgdist með eldgosi í
fjallinu Matavanu á Samóaeyjum
árið 1909.3 Þar hafði þunnfljótandi
hraun runnið um 11 km leið frá
gígnum til sjávar – hann líkir hraun-
inu reyndar við Ódáðahraun – og
þegar hraunið rann í sjóinn urðu
stanslausar sprengingar og hraun-
flygsum og svartri ösku rigndi allt
um kring. Anderson ætlaði sér að
sjá bólstraberg myndast og fékk sér
því bát og fór eins nálægt hraun-
inu og hann treysti bátnum án þess
að tjaran í tróðraufunum bráðnaði.
Frásögn Andersons hjóðar svo í þýð-
ingu Guðmundar Kjartanssonar:
Þegar hraunið kom í sjóinn, teygð-
ist það fram í totur, sem minntu á
brumhnúða. Það varð með þessum
hætti: Sjá mátti ávöl og löng hraun-
flikki – sem enn héngu saman við
hraunið, sem að rann, og voru enn
rauðglóandi, en þó deigkennd orðin
við kólnun – tútna út í hnúða á
mjóum hálsi .... og hnúðarnir hitn-
uðu, linuðust og stækkuðu óðfluga,
unz þeir urðu á stærð við poka
eða kodda .... Stundum var hálsinn,
sem veitti efni til nýmyndaðs hnúðs,
nokkurra feta langur og sem armur
manns að gildleika, en þandist síðan
út og myndaði hnúð í fullri stærð.
Oftar var þó hálsinn styttri, svo
að hnúðarnir mynduðust hver við