Náttúrufræðingurinn - 2017, Qupperneq 67

67
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
3. mynd. Flatir ,bólstrar‘ eins og sáust á Mið-Atlantshafshryggnum og fleiri myndanir. Ofan til hægra megin ganga klappirnar inn undir
bakkann. – Flat pillows as seen on the Mid-Atlantic Ridge. To the right the formation vanishes under the bank. In the front a formation for
the imagination. Ljósm./Photo: Bergþóra Sigurðardóttir 2010.
Sveinn Pálsson (1762–1840) fór á
árinu 1794 Ytri-Hestleið milli Brúar
og Möðrudals en hún liggur um
Hvannárgil milli móbergsfjallanna
Slórfells og Bæjaraxlar. Hann segir:
Vestan til í fjallgörðum þessum
liggur leiðin í gegnum svo þröngan
klofa, er Hvannárgil nefnist, að
klyfjahestar geta með naumindum
smogið gegnum. Hliðarnar eru úr
eintómum litlum stuðlabergssúlum,
er liggja í allar áttir, mestmegnis
samfléttaðar, en samt eins og þær
séu límdar hver við aðra. ... Hér
og hvar glittir í hella og hvelfingar
niður í þessu hálfdimma gili ...
virðist það liggja í augum uppi, að
allir fjallgarðarnir og hæðirnar, sem
kvíslast um allt svæðið milli Jökul-
dalsheiðar og Jökulsár á Fjalli, hljóti
að vera af sömu gerð hið innra þótt
utan frá líti þær út sem dyngjur af
möl og lausagrjóti.6
Þannig höfum við einmitt lært
að líta á móbergsfjöllin okkar með
innviðum sínum, bólstrabergi.
Að elta uppi myndun
bólstrabergs
Hér ætlum við hins vegar að elta
uppi annars konar bólstraberg, sem
myndast á ströndum og sjávar-
botni, og skoða jarðmyndanirnar
á Hvítanesi í Ísafjarðardjúpi í því
ljósi. Sameiginlegt bólstrabergi sem
myndast undir jökulhjúpi og í sjó er
snögg kólnun yfirborðs bergkvik-
unnar. Glóandi hraunflóðið, meira
en 1.000°C heitt, rennur fram og
storknar í margvísleg form en hleðst
ekki upp líkt og undir jökulís.
Fleirum hefur verið innanbrjósts
eins og Anderson og viljað sjá með
eigin augum hvernig bólstraberg
myndast í sjó. Svo var um James
G. Moore,b jarðfræðing á Hawaii.
Hann var búinn að fá nóg af því
að standa á ströndinni og svíða í
augun þegar hraunflygsurnar lentu
í sjónum og tættust í misstórar
agnir. Moore ætlaði sér að verða
fyrstur jarðfræðinga til að sjá mynd-
un bólstrabergs. Þegar tækifærið
gafst árið 1971 í gosinu í Mauna
Ulu-gígnum (1969–74) í Kilauea-
eldstöðinni elti hann hraunið í djúp-
ið. Hraunelfurin féll fram af sjávar-
hömrum og splundraðist í sjónum.
Stöku stærri samhangandi hraun-
flygsur héngu þó saman og við köf-
un á grunnsævi sá hann með eigin
augum hvernig hrauntungur og sep-
ar urðu að bólstrum, sem hann lýsir
sem ílöngum samhangandi hnykl-
um, hring- eða sporöskjulaga í þver-
skurði. Öðru hverju komu sprungur
í 3 cm þykka glerskel hnyklanna
og sást í glóandi hraunið sem gat
þá myndað nýja hnúða eða sepa.
Kafarar fóru það nálægt að þeir gátu
krakað sýni úr glóandi hraunbólstr-
um. Sjávarhitinn hækkaði aðeins
um 2,5°C. Moore kafaði með kvik-
myndatökumanninum Lee Tepley
og gat á eftir grandskoðað atburða-
rásina, en brot úr kvikmynd Tepleys,
Fire under the sea, er enn til sýningar á
Hawaii. Skorpa myndaðist á bólstr-
unum á innan við 5 sekúndum eða
10 sinnum hraðar en undir beru lofti.
Þrjú hraun runnu til sjávar frá
Mauna Ula á árunum 1969–71.
Kafarar hafa kannað tvö þessara
hrauna, annað á meðan á gosinu
stóð eins og að framan segir en hitt
eftir goslok. Í júní 1969 hafði mjór
taumur apalhrauns runnið út í sjó.
Rann það nokkur hundruð metra
niður á meira en 70 m dýpi. Á jöðr-
um hraunsins mynduðust sívalir
bólstrar þegar komið var á 25 m
dýpi. Þeir voru um 1 m í þvermál
og 10–15 m á lengd.7 Moore lýsir
þeim sem sívölum samhangandi
rennslistaumum og segir að bólstr-
ar sem losni frá upphafi sínu séu
sjaldgæfir.7,8
b Moore er m.a. þekktur fyrir að hafa sett fram kenningar um risaflóðbylgjur í Kyrrahafi með uppruna á Hawaiieyjum. Hann gat sér gott orð í FAMOUS-
leiðangrinum 1974. Moore kom m.a. að rannsóknum á Surtsey og Reykjaneshrygg.