Náttúrufræðingurinn - 2017, Qupperneq 77

77
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Ritfregnir
Íslenskar fléttur
eftir Hörð Kristinssona
a Hörður Kristinsson 2016. Íslenskar fléttur. Bókaútgáfan Opna og Hið íslenska bókmenntafélag (HÍB), Reykjavík. 468 bls.
b Hinir tveir voru Bergþór Jóhannsson og greinarhöfundur.
Á árunum 1955–1965 voru þrír
íslenskir stúdentar við nám í líf-
fræði í háskólanum í Göttingen í
Neðra-Saxlandi, Þýskalandi. Fyrir
síðari heimsstyrjöld var þessi skóli
vel þekktur fyrir ástundun nátt-
úruvísinda og eimdi enn eftir af
þeirri frægð. Einn þeirra var Hörður
Kristinsson frá Arnarhóli í Eyja-
firði, fæddur 1937.b Sjálfsagt var
það engin tilviljun að þeir völdu
sér að sérgreinum þá plöntuflokka
sem enginn Íslendingur hafði áður
fengist við, mosa, sveppi og fléttur.
Með nýlega útkominni fléttubók
Harðar hafa þeir allir skilað ævi-
starfi sínu á prenti. Hennar hafði
verið beðið með eftirvæntingu,
því að engin slík hafði áður verið
samin hérlendis, en vitað var að
Hörður hafði stundað fléttusöfnun
og -rannsóknir alla sína starfsævi.
Þetta er glæsileg bók og er þar
lýst um 400 tegundum í máli og
myndum. Bókin er í handhægu
broti, enda ætluð almenningi sem
fýsir að kynna sér algengar og áber-
andi fléttutegundir.
Fléttur eru einhverjar furðuleg-
ustu lífverur sem Jörðina byggja.
Þær eru sambýlisverur, ávallt sam-
settar af sveppi og þörungi (stund-
um fleiri en einni tegund þörunga)
sem eru óskyldir lífveruflokkar en
hafa samlagast svo aðdáunarlega
að fram yfir miðja 19. öld héldu víst
allir að þær væru grænar plöntur.
Um 1870 uppgötvaði þýskur grasa-
fræðingur, Simon Schwendener, að
„grænukornin“ í fléttum væru þör-
ungar sem gætu lifað á eigin spýtur.
Þessi stórmerka uppgötvun var þó
umdeild næstu árin.
Núorðið teljast fléttur vera
sveppir sem hafa tekið þörunga í
þjónustu sína og innbyrt þá í líkama
sinn. Þær tilheyra því svepparíkinu
(Mycota). Sveppirnir eru nánast allir
í fylkingu asksveppa (Ascomycota),
en hafa vanalega allt annað útlit
og vaxtarlag en skyldir sveppir.
Þetta nána sambýli (stoðbýli) kem-
ur báðum til góða; þörungar hafa
blaðgrænu sem sveppinn vantar
og geta því aflað fæðu úr loftinu,
en sveppurinn skapar þörungnum
hæfileg lífsskilyrði í staðinn. Því
geta fléttur lifað við óhagstæð skil-
yrði, jafnvel á beru grjóti.
Sambýli er reyndar algengt í líf-
ríkinu, t.d. mynda sveppir náið sam-
band með rótum fjölmargra fræ-
plantna og byrkninga sem kallast
svepprót, og eru þessar plöntur því
líka sambýlisverur þó ekki sé það
eins augljóst. Meira að segja lifa
flest hryggdýr í nánum tengslum
við bakteríur og sveppi sem ann-
ast meltingu fæðunnar að verulegu
leyti, og erum við mannfólkið þar
ekki undanskilið.
Fléttur eru margvíslegar að lög-
un og hafa því hlotið ýmis nöfn.
Á íslensku hafa þær verið nefndar
mosar, skófir og grös. Líklega var
mosaheitið algengast fram um alda-
mót 1800 (sbr. Grasnytjar Björns í
Sauðlauksdal, 1783), en langt er síð-
an það var fest við alveg óskyldan
plöntuflokk, Musci, og orðið grös
hefur miklu víðari merkingu. Því
hefur samheitið skófir líklega verið
algengast í munni almennings síð-
ustu tvær aldir. Fléttuheitið kom
líklega fyrst fram 1874 í kverinu
Um náttúru Íslands eftir Benedikt
Gröndal (Kaupmannahöfn 1874, 58
bls.) með hliðsjón af orðinu Flechten
á þýsku. Það hefur einkum ver-
ið notað í prentmáli, en fær nú
almenna notkun.
Fræðiheitið er Lichenes, dregið
af gríska orðinu leikhen. Það er not-
að í rómönskum málum og ensku
(lichens), en á tungum Norðurlanda
kallast flétturnar laver eða lavar,
og er það heiti talið skylt sögn-
inni að lafa. Lengi hefur tíðkast að
skipta fléttum eftir lögun þeirra í
þrjá meginflokka: blaðfléttur, runn
fléttur og hrúðurfléttur, en það segir
ekkert um skyldleika þeirra. Eðlilegt
virðist kalla hrúðurflétturnar skófir,
því að þær líkjast því sem skafið er
innan úr pottum við matargerð, en
höfundur notar þó skófaheitið um
algengar blaðfléttur.
Náttúrufræðingurinn 87 (1–2), bls. 77–80, 2017