Náttúrufræðingurinn - 2017, Qupperneq 78

Náttúrufræðingurinn
78
Fléttur eru mjög algengar á
Íslandi og má finna þær næstum
hvar sem er á landi, en líka í vatni
og sjávarfjörum. Blaðfléttur geta
vaxið á ýmsu undirlagi, runnfléttur
aðallega á grónum jarðvegi og mosa
en hrúðurfléttur eru mest á steinum
og trjám. Fléttur vaxa mjög hægt,
þola langvarandi þurrka, frost og
storma, en eru viðkvæmar fyrir
sandfoki og ýmiss konar loftmeng-
un. Mest kveður að fléttum á vel
grónum heiðum þar sem þær lita oft
mólendið. Skýrasta dæmi um það
getur að líta í Mývatnssveit. Annars
er varla nokkur steinn eða klettur
laus við fléttur og iðulega eru þeir
þaktir skófum í mismunandi lit-
um. Það er sannkölluð náttúrulist,
mósaík náttúrunnar, sem engin list
manna getur jafnast við. Fléttur hafa
verið nýttar til manneldis, fóðurs,
litunar, lyfjagerðar og skreytingar frá
örófi alda. Eru íslensku fjallagrösin
besta dæmi um það. Þeim var safn-
að til matar í stórum stíl um allt land
og hafa eflaust bjargað mörgum frá
hungurdauða.
Ýmsir erlendir fræðimenn hafa
rannsakað íslenskar fléttur allt frá
18. öld, en þó einkum á fyrri hluta
síðustu aldar, og birt um þær vís-
indaritgerðir. Fyrsta heildarskráin
birtist í Botanisk Tidsskrift 1903, eftir
Jacob S. Deichmann-Branth, sóknar-
prest á Jótlandi, sem kom aldrei til
Íslands, en byggði rit sitt mest á söfn-
un Ólafs Davíðssonar. Olav Galløe
kannaði flétturíki landsins 1913 og
samdi mikið rit um það, aðallega um
búsvæði og samfélög fléttna, gefið
út í ritsafninu Botany of Iceland, 2.
bindi 1920. Bernt Lynge (1940) og
Gunnar Degelius (1957) lögðu og
sitt til. Árið 1953 byrjaði Svanhildur
Jónsdóttir Svane að safna fléttum
hérlendis og hélt því áfram lengi
síðan. Hún settist að í Danmörku
og ritaði lítið um íslenskar fléttur.
Ágúst H. Bjarnason hefur lengi
fengist við fléttugreiningu í tengsl-
um við gróðurrannsóknir. Síðan um
aldamót hafa Starri Heiðmarsson og
Sigríður Baldursdóttir bæst í hóp
íslenskra fléttufræðinga, og Ólafur
S. Andrésson hefur fengist við erfða-
og efnagreiningar á fléttum.
Hörður Kristinsson lærði líffræði
í Göttingen á árunum 1958–1965
og lauk doktorsprófi frá landbún-
aðardeild háskólans þar 1966, með
sníkjusveppi sem aðalgrein. Áhugi
hans hafði þá beinst að fléttum
og þegar á næsta ári hóf hann að
safna þeim skipulega um allt land
og nafngreina þær. Í tengslum við
Surtseyjarrannsóknir fékk hann
bandarískan styrk til að rannsaka
íslenskar fléttur við Duke-háskóla í
Durham, Norður-Karólínu, þar sem
hann dvaldist í þrjú ár og samdi
vísindarit um blað- og runnfléttur á
Íslandi. Það var aldrei gefið út sem
heild en helstu nýjungar birtust í
nokkrum tímaritsgreinum erlendis.
Þá var efnafræðileg tegundagrein-
ing á fléttum að ryðja sér til rúms;
náði Hörður góðum tökum á henni
og notaði síðan.
Árið 1970 settist Hörður að á
Akureyri. Hann fékk hlutastarf við
Náttúrugripasafnið á Akureyri, sem
ég veitti forstöðu, og hélt áfram að
safna fléttum og rannsaka þær, með
styrkjum úr Vísindasjóði. Fléttusafn
hans var þá þegar orðið mjög stórt,
hefur það síðan verið geymt í
Náttúrugripasafninu, sem nú kall-
ast Náttúrufræðistofnun Íslands –
Akureyrarsetur, og hefur aðsetur í
aðalbyggingu Háskólans á Akureyri,
Borgum.
Árin 1973–1977 var Hörður for-
stöðumaður safnsins, og 1977– 1987
prófessor í grasafræði við Háskóla
Íslands í Reykjavík, vann síðan aftur
við forstöðu safnsins til aldamóta,
settist þá að á bæ foreldra sinna,
Arnarhóli í Eyjafjarðarsveit. Á því
tímabili gafst lítill tími til flétturann-
sókna, enda sneri hann sér þá eink-
um að því að kanna og kortleggja
útbreiðslu háplantna í landinu og
samdi auk þess Plöntuhandbókina
(1986), með eigin ljósmyndum. Í síð-
ustu útgáfu hennar (2010) er fjall-
að um allar tegundir fræplantna og
byrkninga sem hér vaxa villtar að
staðaldri. Hún hefur verið langvin-
sælasta flórubók landsins síðustu
áratugi. Höfundur þýddi fyrri útgáf-
una sjálfur á ensku og þýsku.
Allt frá 1970 hefur Hörður
haldið Skrá yfir fléttur á Íslandi og
endurbætt hana reglulega. Síðan
um aldamót hefur skráin verið öll-
um aðgengileg á vefsetrinu flora-
islands.is. Meðhöfundur er Starri
Heiðmarsson á Akureyrarsetri
Náttúru fræðistofnunar, sem nú hef-
ur tekið að sér að uppfæra skrána. Í
síðustu gerð hennar frá 2009 eru 755
fléttutegundir skráðar, auk þess um
90 tegundir smásveppa sem vaxa
á fléttum og eru ef til vill hluti af
sambýli þeirra. Síðan hafa margar
tegundir bæst við. Einnig er fjöl-
mörgum fléttutegundum lýst í máli
og myndum á áðurnefndu vefsetri
sem Hörður heldur úti.
Dældaskóf, Peltigera kristinssonii, er kennd við Hörð Kristinsson. Hún er algeng um allt
land, einkum þó á norðanverðu landinu frá láglendi upp í 900 metra hæð, hæst skráð í
Esjufjöllum í 1290 m. Ljósm. Hörður Kristinsson.