Náttúrufræðingurinn - 2017, Síða 79

79
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Þessi skrá er undirstaða bókar-
innar Íslenskar fléttur, sem auk þess
byggist á fyrrnefndu ritverki Harðar
frá um 1970 og nokkrum greinum
hans í tímaritum og bókum. Hörður
byrjaði snemma að ljósmynda
plöntur, fléttur og sveppi og náði
góðum árangri á því sviði, sem kom
sér nú vel fyrir fléttubókina. Síðustu
sumur hefur hann bætt við mörgum
fléttumyndum.
Í bókinni Íslenskar fléttur er 392
tegundum lýst í máli og myndum,
og nokkurra fleiri stuttlega getið.
„Það er nálægt því að vera helm-
ingur þeirra tegunda sem skráðar
hafa verið á Íslandi,“ segir í formála
bókarinnar. Um tegundavalið segir
þar:
Leitast hefur verið við að hafa
sem flestar algengar tegundir með,
einkum blað- og runnfléttur, en
einnig algengustu hrúðurfléttur, og
þær sem algengar eru í umhverf-
inu. Margt fleira hefur einnig ráðið
vali tegunda í bókina, t.d. að til sé
mynd af tegundinni og þokkalega
auðvelt sé að greina hana frá öðrum
skyldum tegundum.
Bókin er 468 bls. í sama broti og
Plöntuhandbókin. Efnislega skipt-
ist hún í tvo aðalhluta: Almennar
upplýsingar um fléttur (bls. 7–40),
og tegunda- og ættalýsingar (bls.
41–432). Síðan koma gróteikningar
254 tegunda sem lýst er í bókinni,
greiningarlyklar, og loks íslensk
og latnesk tegundaskrá. Gróin eru
teiknuð eftir íslenskum eintökum,
en margar fléttutegundir bera aldrei
gró.
Almennu kaflarnir eru mjög
gagnlegir. Hér sakna ég helst ágrips
af sögu flétturannsókna, bæði
almennt og sérstaklega á Íslandi,
ásamt skrá yfir helstu heimildar-
rit. Fyrsti kaflinn, Gerð bókarinnar,
sem fyrr var vitnað til, er einskon-
ar formáli. Þar er rætt um röðun
tegunda sem ekki var sjálfgefin.
Niðurstaðan varð að raða þeim „í
kerfisbundna skyldleikaröð, eftir
því sem núverandi þekking leyfir“.
Þessu fylgir sá ókostur að vegna
núverandi uppstokkunar kerfisins
á grundvelli raðgreininga á kjarna-
sýrum lenda sviplíkar tegundir á
víð og dreif í bókinni, runn- og
blaðfléttur iðulega með hrúðurflétt-
um. Greiningarlyklum er ætlað að
bæta úr þessu. Þar eru kvíslir og
tegundir gróflega flokkaðar eftir
lögun, lit og öðrum augljósum ein-
kennum. Því ber að fagna að þessi
röðun var tekin fram yfir tilbúna
röðun, t.d. eftir litum, eins og gert
er í Plöntuhandbók sama höfund-
ar. Það er svo annað mál hvernig
þetta raðgreiningakerfi, sem nú er
í tísku, endist þegar fram í sækir,
þar sem það fer iðulega á skjön við
hefðbundin einkenni sem greining
tegunda hefur byggst á.
Í sama kafla ræðir höfundur
þann vanda sem felst í íslenskum
nafngiftum tegunda, og ég þekki
vel af eigin reynslu. Hann varð að
gefa nær öllum fléttutegundum
sem hér vaxa íslensk heiti. Þar er
leitast við að fylgja þeirri megin-
reglu sem Stefán Stefánsson mót-
aði í Flóru Íslands 1901, að allar
tegundir sömu kvíslar skuli bera
nöfn sem enda á heiti hennar. Þetta
hefur iðulega ekki reynst mögu-
legt þegar fléttur og sveppir eiga í
hlut, ekki síst vegna þess að sífellt
er verið að breyta kerfinu. Því eru
íslensku heitin oft miðuð við eldri
kvíslaskiptingu eða jafnvel við ættir.
Öfugt er þessu farið með kvíslina
Cladonia, þar sem höfundur notar
fernskonar lokalið vegna gríðarlegs
útlitsmunar tegundanna. Yfirleitt
finnst mér hafa tekist vel með nafna-
valið. Oftast vísa nöfnin til útlitsein-
kenna en eru þó býsna sérstæð og
frumleg, kvíslaheitin nær alltaf ein-
kvæð, og verða tegundanöfn þá ekki
of löng eða margsamsett. Að sjálf-
sögðu hafa þessar nafngiftir orðið til
smám saman á löngu tímabili og oft
verið breytt, en verða nú endanlegar
í fléttubókinni. Meðan Sveppabókin
var í smíðum reyndum við Hörður
að samræma nafngiftir, þannig að
sama kvíslarnafn væri ekki notað
bæði á fléttu og svepp (eina sameig-
inlega nafnið mun vera doppa).
Í kafla um Samsetningu flétt-
unnar er ytri og innri byggingu
hennar lýst. Þar eru helstu íðorð
fléttufræðinnar útskýrð, aðallega
með ljósmyndum, en sumt hefði
mátt skýra betur með teikningum.
Íðorðin stemma ekki alltaf við þau
sem ég notaði í Sveppabókinni, og
er lítið við því að segja því menn
hafa mismunandi smekk. Til dæmis
notar höfundur orðið skjóða fyrir
perithecium, sem ég kalla pontu. Við
reyndum að samræma íðorðin en
það náðist ekki. Misræmi er í þýð-
ingu á orðinu paraphyses, sem ýmist
kallast stoðþræðir eða geldþræðir.
Bókarhöfundur í Austurskógum í Lóni. Þar er mikið af fléttum, bæði á gömlum trjám og á
grjóti. Myndin er tekin í votu veðri árið 2001. Þarna má segja að sé íslenskur frumskógur,
birkibolir fá að falla og rotna í skógarsverðinum án þess að mannhöndin skipti sér af því.
Ljósm: Sigrún Sigurðardóttir.