Tímarit Máls og menningar - 01.06.2013, Side 70

70 TMM 2013 · 2
Árni Bergmann
Við staðleysu tak þú minni
Halldór Laxness, Rússland og
draumar um fagurt mannlíf
Staðleysa er hér þýðing á Útópía, en síðan Thomas More gaf út rit með því nafni hafa
svo heitið samfélög sem ekki eru til nema á bókum en hafa með frábæru skipulagi og
réttsýni leyst úr hverju samfélagsböli. Í víðari merkingu er orðið haft um hamingju-
drauma um allt öðruvísi og betra mannlíf en það sem við blasir nú og hér, sem og þau
pláss í heiminum þar sem menn vona að byrjað sé að gera slíka drauma að veruleika.
Kornungur fann Halldór Laxness sér skjól í kaþólsku kirkjunni fyrir þeim
næðingi sem sótti að ungum skáldasálum eftir heimsstyrjöldina fyrri.
En þegar skæð efnahagskreppa skók hinn vestræna heim undir lok þriðja
áratugarins og vofa fasismans lagðist yfir Evrópu yfirgaf hann athvarf sitt í
Rómarkirkjunni og hélt á nýjar slóðir í Austurvegi.
Við fyrstu sýn er það „gerska ævintýri“ afar líkt pólitískum ferðalögum
fjölda annarra Vesturlandarithöfunda á millistríðsárunum síðari. Kreppa,
fjöldaatvinnuleysi, neyð og svo ógn fasismans sem varð margefld í Hitler
og hans liði – allt þetta beinir áhuga og forvitni Halldórs að „hinni sovésku
tilraun“ og ýtir undir það að hann finni vonum sínum stað í Sovétríkjunum.
Hann fer í tvær ferðir austur, skrifar um þær tvær bækur. Sú seinni, Gerska
ævintýrið, kemur út 1938 og geymir merka játningu og ótvíræða: „Trúin
á sameignarstefnuna er trú á framtíð mannkynsins“ – og hann bætir við:
„Trúin á framtíð mannkynsins er trú á framtíð míns sjálfs“.1 Það munar
um minna. Nýfengin trú skáldsins fær Halldór ekki aðeins til að lofa fimm
ára áætlanir Stalíns og samyrkjuvæðingu hans. Eins og oft er rifjað upp var
Laxness viðstaddur réttarhöldin yfir Búkharín og fleiri gömlum foringjum
bolsévíka, hann tekur ákærur gegn þeim um skemmdarstarf og samsæri
við óvini sósíalismans gildar og telur sjálfsagt að dæma sakborningana til
dauða.
Halldór Laxness gerist virkur og áhrifamikill talsmaður hins sovéska mál-
staðar. Um leið leitar hann sambands við nýja lesendur og vonar að bækur
hans verði þýddar í Rússlandi hinu nýja. Útgáfusaga hans í Sovétríkjunum
hefst þó ekki fyrr en fimmtán árum síðar, árið 1953.2 En eftir að verk hans ná
nokkurri fótfestu þar eystra (Atómstöðin og Sjálfstætt fólk ruddu brautina)
gengur mikil bylgja þýðinga á helstu verkum hans yfir Sovétríkin á næstu