Skessuhorn - 19.12.2018, Page 94

MIÐVIKUDAGUR 19. DESEMBER 201894
Páll Guðmundsson var fæddur á
Hjálmsstöðum í Laugardal 14. febrú-
ar 1873 og var faðir hans Guðmundur
Pálsson bóndi þar og Gróa Jónsdótt-
ir seinni kona hans, en hann giftist
systrum. Guðmundur faðir Páls var
einn þeirra sem sluppu lifandi úr ferð
vermanna yfir Mosfellsheiði 1857 en
missti þó allar tær af báðum fótum og
voru þær sagaðar af honum ódeyfð-
um auk þess sem hann fékk allmik-
il kalsár á úlnliði og upp á handleggi.
Var hann þó afburða kraftamaður og
vinnuþjarkur hinn mesti og vinnu-
harður við aðra sem og sjálfan sig og
ekki síst börn sín.
Sína fyrstu kaupstaðarferð fór Páll
Guðmundsson níu ára gamall misl-
ingavorið 1882 sem fyrir utan þau
veikindi sem yfir gengu var þetta
ár talið eitt hið versta sem menn
mundu. Fór hann þá ríðandi með lest
til Reykjavíkur ásamt Nikulási eldri
bróður sínum og þeir bræður sjálf-
ir nýstaðnir upp úr mislingum. Allt
lukkaðist það ferðalag þó vel en trú-
lega þætti þetta nokkurt erfiði fyrir
níu ára dreng nú á dögum.
Annað sinn var Páll sendur með Karli
bróður sínum austur að Gjábakka
honum til aðstoðar við fjárrekstur sem
Karl hélt síðan áfram með til Reykja-
víkur. Á heimleiðinni varð Páll sam-
ferða um stund Narfa Brandssyni frá
Arnarfelli og orti um hann:
Narfi heitir, nýtur veitir, nöðru sands.
Ljóðum hreytir seggur á sveitir, sonur
Brands.
Urriðum flækir og önglum krækir upp
um svell
yrkir mækja ullur frækinn Arnarfell.
Ekki varð skólaganga Páls löng en afi
hans kenndi honum eitthvað að lesa
og þrjár vikur var hann svo 12 ára
gamall hjá Gunnlaugi Þorsteinssyni
á Kiðabergi. 16 ára gamall fór hann
svo til vers og stundaði síðan sjóróðra
líklega oftast frá Stokkseyri í næstu
ellefu vetur. Þá var starfræktur skóli
á Stokkseyri í landlegum til þess að
menn gætu haft eitthvað þarflegt fyr-
ir stafni og skráði Páll sig í skólann og
sinnti honum samviskusamlega eft-
ir getu og fékk þar staðgóða undir-
stöðumenntun sem reyndist honum
vel síðar í lífinu en hann var um ára-
bil oddviti sveitar sinnar. Má þó geta
nærri að ekki hefur alltaf verið hægt að
hafa mikið skipulag á hlutunum þeg-
ar kallað var til róðra í miðjum tíma
og leystist þá skólinn upp í skyndingu
þegar menn hlupu til skips en úr for-
mannavísum í Þorlákshöfn 1914 er
hér smá sýnishorn:
Ára gríði á ufsafrón
þótt aðrir kvíði að lenda
öld með fríða efldur Jón
yngri á Hlíðarenda.
Jón við Norður-kenndur-kot,
kappa forðum jafninn
lét úr skorðum skríða á flot
skötustorðarhrafninn.
Páll giftist árið 1902 Þórdísi Gríms-
dóttur frá Laugardalshólum en missir
hana síðan frá átta börnum síðsumars
1914. Þá kom til hjálpar Rósa Eyjólfs-
dóttir frá Snorrastöðum og varð hún
seinni kona Páls og eignuðust þau
sjö börn. Meðal afkomenda Páls má
nefna nafna hans listamann á Húsa-
felli og Jón Þ. Björnsson kennara og
organista í Borgarnesi.
Útsýni þykir fagurt frá Hjálmsstöðum
og eftirfarandi vísur munu hafa orð-
ið til hjá Páli einn morguninn þegar
hann steig út úr bæjardyrunum:
Með þungan hreim úr hvilftum fjalls
hallir falla straumar.
Meðan dreymir mey til hals
minning geymist Laugardals.
Fjöllin sindra í sólargljá
sjónarlindum nærri.
Innar tindum er að sjá
aðrar myndir stærri.
Lof þér hátt um lög og ból
ljóða sáttir munnar.
Dýrðarmáttug mikla sól
móðir náttúrunnar.
Eftirfarandi vorvísur yrkir hann einn-
ig:
Hallur fellur foss af brún,
fall við gellur þróin,
snjall og hvell við hæðir, tún
og hjalla vellir spóinn.
Skært og hvasst við hlíðartá
hljóma þrastatungur,
endurkastast klettum frá
kliður rasta þungur.
Og sömuleiðis þessa:
Sólarbaugur bjartur hlær,
brenna taugar halnum
meðan augað opnast fær
upp í Laugardalnum.
Þann mikla snjóavetur 1920 var Páll
nýlega kominn inn frá gegningum
og hafði hallað sér útaf þegar konur
komu til hans og báðu hann að moka
frá dyrum svo þær kæmust til mjalta.
Við þetta hálf sló að honum og fædd-
ist þá þessi:
Næðir frost um beran búk,
byltist skafl að hreysi,
tunglið yfir Hekluhnjúk
hangir í reiðileysi.
Grun en ekki vissu hef ég um að eftir-
farandi vísa sé í gamni gerð um mann
sem stóð við slátt, en þótti hvorki vit-
maður nema í hófi, né afkastamikill til
verka:
Veltur grundum grænum frá
grasið undan beittum ljá.
Horfa sprundin hrifin á
hjörvalund sem kann að slá.
Margar hestavísur orti Páll og eru
ýmsar þeirra vel þekktar en rétt að
tína hér fram nokkrar af þeim minna
þekktu og byrja á upphafinu að
Gránavísum:
Sveimar hljótt í huga inn
harmur blandinn trega
nú er gamli Gráni minn
genginn heljarvega.
Yfir fáksins bleiku bein
best sem hæfir vini
vil ég litla ljóðagrein
leggja í þakkarskyni.
Um Örn Einars Sæmundsen:
Harðni sprettur ýfist Örn,
yglir skapið harkan þögl
spyrnir tá við kletta kvörn
kögglar fljúga og neistahögl.
Og aðeins meira:
Svífur Skjóni leifturlétt
landsins grónu bala.
Rífur frónið, klýfur klett,
klungur tóna gala.
Rauður vakur teygir tá
traustur spakur þolinn.
Hauður blakar, gufa grá
gýs um rakan bolinn.
Þeir urðu miklir vinir Páll og Einar
E. Sæmundsen skógfræðingur sem
kallaður var Skógarmaður og hófust
kynni þeirra þegar Einar var ásamt
fleirum við skógargirðingu í Mið-
dalskoti 1910. Báðir voru þeir félagar
hesthneigðir gleðskaparmenn og vel
hagmæltir. Eitt sinn hófu þeir félagar
kappyrkingar eina kvöldstund og birt-
ist hér smásýnishorn af þeirri fram-
leiðslu:
Páll:
Tarfar bruna í Tungunum,
tifar buna í sprungunum,
mæður una hjá ungunum,
ymur druna úr bungunum.
Oft er hart í Hreppunum,
húmið skartar sveppunum,
glymur margt í greppunum,
gorið svart í keppunum.
Einar:
Til veiða flaug oft valurinn,
viðsjáll draugasalurinn,
slæmur í auga alurinn,
indæll Laugardalurinn.
Bítur geit á bungunum,
bitur þreyta í lungunum,
ýmsir leita að ungunum,
alltaf bleyta í Tungunum.
Á 65 ára afmæli Einars sendi Páll hon-
um þessar vísur:
Leggur á skóga hrím og hríð,
hregg er nóg í fari,
sneggist tó í hamrahlíð
hneggjar dróg í vari.
Kveð við raust því komið er haust
kvíðalaust má stríða.
Láttu Austra fengsælt flaust
fram úr nausti skríða.
Ætíð þróist upp úr snjó
andans frjógræðingur,
aflaðu nóg en eyddu þó
Einar skógfræðingur.
Verði líf þitt frægðarför
fram í rauða elli,
þó að gráni skegg og skör
skaltu halda velli.
Árið 1915, sem var fyrsta bannárið og
landabruggun ekki komin á það stig
sem síðar varð, hittust þeir félagar á
Þingvöllum er Páll var að koma úr
Reykjavíkurferð og segir þá Einar:
„Allar lokast andans dyr
aldrei gutlar í tösku,
annað er nú en áður fyr
aldrei von á flösku“.
Páll svaraði samstundis:
Nú er fáleg ferðin mín,
fékk ég engan sopa,
fyrir bjór og brennivín
bergi ég Hoffmannsdropa.
Um tíma gerði Páll töluvert af því
að kaupa fé á fæti og reka til slátrun-
ar í Reykjavík bæði fyrir sjálfan sig og
kaupmenn í Reykjavík og eitthvað á
Suðurnesjum og þótti farast það vel.
Eitt sinn var hann ásamt Böðvari á
Laugarvatni að koma sunnan með sjó
og voru slæptir og syfjaðir en höfðu
skilið eftir flösku í Kúagerði og hugs-
uðu hlýtt til:
Nú er sálin særð og þreytt,
situr kvíði á verði
en vonin lifnar við það eitt
að vakna í Kúagerði.
Gömlu héraðsskólarnir voru miklar
mennta- og menningarstofnanir og
stórmerkilegt framtak á sínum tíma
og Hvítárbakkaskólinn ekki síst. Því
miður er mér ekki kunnugt hver það
var sem Páll orti um Gíslarímu en sá
virðist hafa verið Árnesingur að ætt og
farið í Hvítárbakkaskóla með allgóð-
um árangri þó eitthvað gengi honum
treglega að festa ráð sitt eftir að það-
an var komið ef marka má rímu Páls
sem fjallar að nokkru um leit hans að
konuefni, en þessar vísur eru þó fram-
arlega:
Fæddist Gísli í Flóanum,
flugið lærði af kjóanum,
lötraði mýrarlautirnar
líkt og aðrir vaðfuglar.
Votur í fætur var hann oft,
vatnaskvap og mýrarloft
óyndi kom í hann strax,
út sig bjó til ferðalags.
Hljóp hann yfir auða jörð
alla leið í Borgarfjörð.
Hvítárbakka hitti hann þar,
heima skólastjórinn var.
Settur í skólann svo hann var,
Siggi Þór er listasnar,
tók hann Gísla tveim höndum
og tróð hann út af vísindum.
Síðar segir svo frá dvöl Gísla í Reykja-
vík:
Lenti hann svo í lofsælu
á Laugavegi 70
herlegt er þar höfuðból
höfðingjar hvar girnast skjól.
Undi Gísli allvel þar
ýmsir voru þar legátar,
lögfræðingar, lávarðar
og látúnshnepptir bílstjórar.
-- --
Í ýmsum hærri útvegum
oft með stærri höfðingjum
hann á daginn sveittur sat
sínu lagi haldið gat.
Heyrðu ýmsir undrasöng
út um fjós og bæjargöng.
Virtist mönnum söngur sá
samt ei vera englum frá.
Þó Páll væri töluvert á ferðalögum og
hefði gaman af þeim voru þau í lang-
flestum tilfellum í raun vinna hans en
ekki eingöngu skemmtiferðir. Árið
1938 fór hann þó í bændaför Sunn-
lendinga til Norðurlands og voru þá
um 170 bændur í ferðinni á 13 bif-
reiðum. Svo margar vísur hafði Páll
gert um reiðhesta sína að honum
fannst við hæfi að yrkja aðeins um
þennan nýja fararskjóta líka:
Hitna þræðir, lifna log
leyndur fæðist máttur,
um kroppinn læðast krampaflog,
kviknar æðasláttur.
Eldi spúði, flýði fold,
ferðakúði þvælinn.
Slípti húðin möl og mold
mökkur knúði þrælinn.
Ég þakka lesendum mínum þolin-
mæðina og óska ykkur gleðilegra jóla
og margra og farsælla komandi ára.
Dagbjartur Dagbjartsson
Hrísum, 320 Reykholt
S 435 1189 og 849 2715.
dd@simnet.is
Eimskip | Korngörðum 2 | 104 Reykjavík | Sími 525 7000 | www.ebox.is
eBOX er ný, þægileg og einföld lausn til að flytja minni sendingar
frá Evrópu til Íslands. Á ebox.is er reiknivél sem segir þér á
augabragði hver flutningskostnaðurinn er. Traust og áreiðanlegt
leiðakerfi Eimskips á Norður-Atlantshafi tryggir að sendingin þín
kemur heim með fyrstu ferð. Auðvelt og fljótlegt.
auðveldar smásendingar
Í STÓRUM SKIPUM RÚMAST LÍKA
SMÆRRI SENDINGAR
������� ���������
� e���.��
F
ÍT
O
N
/
S
ÍA
Vísnahorn
Ætíð þróist upp úr snjó - andans frjógræðingur
Af Páli Guðmundssyni frá Hjálmsstöðum og yrkingum hans
Páll Guðmundsson og Þórdís Grímsdóttir fyrri kona hans.