Heimsmynd - 01.07.1990, Page 89

og hann var dáinn, það nægði og við
ræddum hann aldrei. Ég lærði snemma
að það þýddi ekkert að spyrja um hann -
þögnin var eina svarið sem fékkst við
slíkum spurningum.
Ég hét ósköp venjulegu íslensku nafni
og var dóttir eins og allar stelpurnar í
hverfinu og held að ég hafi verið ósköp
venjulegt barn að öllu leyti. Ég var upp-
burðarlítil, kunni ekki að bíta frá mér
þegar ég varð fyrir aðkasti. Skyldi aldrei
aðdróttanir en ég fór heldur aldrei með
slík leiðindi heim. Mamma hefði bara
orðið leið. Lærði snemma að byrgja það
inni í mér og verja hana.
Þegar ég eltist versnaði aðkastið. í þá
daga voru ekki svo margir innfæddir
Reykvíkingar, flestir voru aðiíuttir úr
sveitum landsins. Til að skapa tengsl
voru spurningar eins og „hvaðan ertu?“
og „hverra manna ertu?“ ósköp eðlileg-
ar. Fólk hafði þörf fyrir tengingu, ná-
granninn gat verið úr sömu sveit, jafnvel
fjarskyldur.
Það var þessi þörf fólksins og þessar
sérstöku spurningar sem gerðu mér svo
erfitt fyrir. Ég kunni öll hugsanleg deili á
móðurætt minni, hinn helmingurinn var
mér hulinn. Gömul kona í ættinni hafði
einu sinni svarað ættarspurningu um föð-
ur minn á þann veg að hann hefði verið
ættaður af Flornströndum en farist af
slysförum - að sjálfsögðu á afar voveif-
legan hátt - áður en ég fæddist. Stundum
greip ég þessa sögu mér til varnar þegar
spurningarnar gerðust of nærgöngular.
Um það leyti sem ég byrjaði í skóla
vissi ég upp á hár í hverju þessi framand-
leiki minn var fólginn - hann tilheyrði
ráðgátunni um föður minn. Ég bað sér-
staka bæn á hverju kvöldi í mörg ár, eins
innilega og ég gat, en var að sjálfsögðu
aldrei bænheyrð: „Góði guð, láttu mig
vakna ljóshærða og bláeygða á morgun."
Ég hélt í einfeldni minni að annað útlit
mundi spara mér ónotin.
umir kennara minna voru einnig
nærgöngulir í ættfræðispurning-
um sínum. Ég bjargaði mér fyrir
horn einu sinni með því að biðja
kennarann um að spyrja
mömmu frekar út í ættir föður
míns, ég kynni svo lítið í ætt-
. _ fræði.
Þegar ég var tíu ára kynntist mamma
manni og þau giftu sig. Við fluttum í nýtt
hverfi og nú upphófst nýr kafli í lífi
mínu. Ennþá vissi ég ekki frekari deili á
föður mínum, seinna var viði' ’tðið.
Ekki samdi okkur stjúpföður mír, j.o og
aldrei kallaði ég hann annað en aafn
hans. Við sýndum hvort öðru hlutlausa
kurteisi í daglegri umgengni en ef hann
vildi vanda um við mig kom aðfinnsla
hans frá mömmu.
Stjúpi minn var mikill hernámsand-
stæðingur, hafði óbeit á erlendu her-
mönnunum sem hér voru, marséraði
gegn þeim þegar tækifæri gafst. Stundum
komu vinir hans í heimsókn á kvöldin og
ræddu stjórnmál. Stóðu þær umræður
FRÍ HÖFlIVni
ó nokkur umræða hefur
verið í fjölmiðlum að und-
anförnu um hertöku Breta
fyrir hálfri öld og styrjald-
arárin hér á landi. Greinar
hafa birst í blöðum, ljós-
myndasýning var haldin í
Norræna húsinu og sjón-
varpið er að sýna þáttaröð
um þessi ár. Atburðir sem
áttu sér stað á árunum 1940
til 1945 eru að fá á sig
sögulegan blæ. eins og
eðlilegt er eftir þetta langan tíma.
Fyrir suma hefur þessi umfjöllun ver-
ið upprifjun á löngu liðnum atburð-
um; yngra fólk hefur fengið nasasjón
af því hvernig mannlífið var á þessum
árum.
Það sem einkennt hefur alla um-
fjöllun um hernámsárin hérlendis í
gegnum tíðina hefur verið með ein-
dæmum hugmyndasnautt. Sama er
hvort um sögur, leikrit eða lagatexta
er að ræða, flatneskjan er með ólík-
indum, klisjukenndar og einfeldn-
ingslegar alhæfingar um endalausar
brennivínsuppákomur og um íslensk-
ar konur sem drykkjusjúka fávita
með brókarsótt á hættulegu stigi.
Meðhöndlun á íslenskum konum í
„bókmenntum“ er með slíkum ólík-
indum að undrast verður að fleiri
konum en Ingu Dóru Björnsdóttur
skuli ekki hafa fundist þetta verðugt
rannsóknarverkefni og reynt að leið-
rétta þessa þjóðarskömm.
Eitt er það í þessari umfjöllun sem
ég hef sérstaklega tekið eftir, en það
er leyndin sem enn hvílir yfir þeim
börnum sem fæddust á þessum árum
og áttu erlenda feður. Vikið var að
þeim tölfræðilega í sjónvarpsþætti:
„Talið er að um 450 til 500 slík börn
hafi fæðst á íslandi á þessum tíma.“
Gæti verið félagsfræðilega forvitni-
legt að rannsaka hvernig þessum hópi
hefur vegnað í íslensku þjóðfélagi.
En það yrði kannski erfiðleikum
háð að hafa uppi á þessum einstakl-
ingum. Eins og ég, sem skrifa þessar
línur, eru þau sennilega allflest falin á
bak við ósköp venjuleg íslensk nöfn.
Fimmtíu ár eru ekki nógu langur tími
til að ég sé tilbúin til að skrifa undir
nafni. Astæðan er einfaldlega sú að
það var móður minni hjartans mál að
uppruna föður míns yrði haldið
leyndum og svo lengi sem almenning-
ur fyrirgefur ekki þessum konum
kynni þeirra af þessum útlendu
mönnum, verð ég að virða óskir
hennar.
gjarna til morguns. Ástandsbarnið svaf
hinum megin við vegginn, hlustaði á
Stalin lofsunginn og bölbænir Bretum til
handa. Heimsvaldasinnar áttu sök á öllu
böli heimsins. Bandaríkjamenn, þótt
vondir væru, voru mun skárri en Bretar
- Bandaríkin höfðu jú byggst upp af
fólki sem flúið hafði ánauð í heimalandi
sínu. Og mamma skenkti gestunum og
þagði og ég fór að reyna að verða fyrir-
ferðarminni á heimilinu.
Fram að þessum tíma hafði aðkastið
sem ég varð fyrir alltaf verið á götum úti
og heldur ópersónulegt. Nú var það
komið inn á heimilið, ósýnilegt eins og
andrúmsloftið en samt alltaf til staðar.
Þessi þögla ógn ríkti þangað til ég varð
tólf ára en þá kom sprengingin - upp-
ljóstrun leyndarmálsins.
Það var einn dag í skólanum að stjórn-
mál og hersetan komu til tals í kennslu-
stund. Eftir nokkrar umræður benti
kennarinn á mig og spurði illkvittnislega:
„Og hvað segir svo ástandskróginn um
herinn?“ og brosti. Ég man ekki hvernig
ég komst heim, mér leið afskaplega und-
arlega. Mamma var niðri í þvottahúsi
þegar ég fann hana. Hún var hálfóraun-
veruleg í allri gufunni ogjtassaði það vel
við hugarástand mitt. Eg sagði henni
hvað komið hafði fyrir. Orðalaust hætti
hún að þvo, gekk frá þvottahúsinu og fór
með mig upp í íbúðina. Þá fékk ég loks-
ins að heyra um föður minn: ég fékk að
vita nafn hans, hvaðan hann kom, að
hann hefði verið hermaður hér um tíma,
verið glaðlyndur og góður maður, en
væri löngu dáinn. Síðan fékk hún mér
bréfabunka í hendurnar og sagði: „Nú
skalt þú eiga bréfin hans, en fyrst þarftu
að læra ensku. Nú veistu þetta og svo
ræðum við þetta ekki frekar.“ Frá henn-
ar hálfu var málið afgreitt - og það var
aldrei tekið upp aftur. Samband hennar
og föður míns var einkamál sem hún
geymdi með sér, öllum öðrum óviðkom-
andi, jafnvel mér.
Ég fór aldrei aftur í þennan skóla.
Mér var tilkynnt að ég yrði heima næstu
daga, síðan byrjaði ég í nýjum skóla. Um
vorið þegar ég fékk barnaprófið mitt var
ég komin með nýtt föðurnafn, stjúpi
minn hafði ættleitt mig. Síðan hef ég
borið þetta lánsnafn. En um leið og nýi
kennarinn rétti mér skírteinið, spurði
hann með sams konar brosi og hinn
kennarinn: „Er nú verið að fela enn einn
ástandskrógann?" Tvískinnungurinn hélt
áfram, rússneskur dúkkuleikur, ein brúða
inni í annarri, nýjar umbúðir utan um
óhreinindi sem samfélagið vissi af en eng-
inn virtist hafa kjark til að takast á við.
Auðvitað hafði ég heyrt um ástands-
börn í samræðum hinn fullorðnu og að
sjálfsögðu hafði mig grunað lengi að fað-
ir minn hefði verið útlendingur. Ég vissi
líka að ég gat ekki verið eini hálf-útlend-
ingurinn í skólanum. Ég hafði skoðað
bekkjarfélaga mína vandlega, en aldrei
fann ég neinn sem mig einu sinni grunaði
að væri í svipaðri aðstöðu og ég.
I gagnfræðaskóla byrjaði ég að læra
HEIMSMYND 89