Heimsmynd - 01.10.1990, Síða 77

Æskuheimili Ragnars_______________________________
og systkina hans, Mundakot á Eyrarbakka. Myndin er
tekin árið 1923.
Ragnar Jónsson
uppábúinn á hestbaki.
Árið 1927
kvæntist Ragnar
ungri stúlku úr
Reykjavík, Ásfríði
Ásgrímsdóttur.
Pau skildu áratug
síðar.
samkomustaður menntamanna sem veltu fyrir sér æðstu rök-
um tilverunnar, guðspeki og spíritisma. Þar var líka kapprætt
um bókmenntir og listir, klassísk verk spiluð á grammófón og
Svanhildur, dóttir húsmóður, lék á píanó. Þar heyrði Ragnar
D-moll konsert Mozarts og lyftist í æðra veldi. Nokkrum dög-
um síðar hitti hann heima hjá Guðrúnu Halldór Guðjónsson,
skáldið frá Laxnesi. Þeir áttu eftir að eiga mikið saman að
sælda. Ekki leið á löngu áður en Ragnar var farinn að stunda
komur sínar í Unuhús og gerðist vinur Erlendar, þess sér-
kennilega gáfumanns, og allra listamannana sem löðuðust að
honum. Einn þeirra, Þórbergur Þórðarson, var reyndar kenn-
ari Ragnars í Verslunarskólanum.
RAGNARí SMÁRA
Að loknu námi hóf Ragnar Jónsson, strákurinn frá Munda-
koti með hárlubbann, sölumannsstörf hjá Smjörlíkisgerð
Reykjavíkur sem framleiddi smjörlíkið Smára og kom þá í ljós
dugnaður hans. Ekki leið á löngu þar til hann var orðinn hlut-
hafi í fyrirtækinu og var æ síðan kenndur við smjörlíkið. Hann
fór á fætur klukkan fjögur til fimm á hverjum morgni til þess
að kynda vélar verksmiðjunnar við Veghúsastíg. Með ökuskír-
teini númer 588 þeyttist Ragnar síðan um bæinn á hálfkassa-
bíl, hlöðnum smjörlíki og sápu. Hann hossaðist eftir holóttum
moldarvegum suður með sjó, upp í Borgarfjörð eða austur
fyrir fjall. Einnig sigldi hann með strandferðaskipunum og fór
í land í hverri höfn í samkeppni við aðra sölumenn. Honum
var ekki gefið að hika eða bíða. Eitt sinn var hann á ferð í
Ölfusinu og með honum nokkrir farþegar. Slagveður var og
miklir vatnavextir. Vegurinn lá yfir læk sem var orðinn að
skaðræðisfljóti og ekki árennilegur. Var því stansað og að-
stæður athugaðar. Sýndist sitt hverjum hvað til bragðs skyldi
taka en þá hrópaði Ragnar: „Upp á mína,“ steig bensínið í
botn og ökutækið fór með boðaföllum og gusugangi út í mó-
rauðan straumbeljandann en komst ekki lengra. Menn svöml-
uðu í land, blautir og kaldir, en bfllinn hvarf og hefur ekki
sést síðan.
LEIÐTOGI POSTULANNA
Þegar Ragnar var hálfþrítugur var hann orðinn ástríðufullur
málverkasafnari undir handleiðslu Erlendar í Unuhúsi. Hann
hafði líka gríðarlegan áhuga á tónlist og var einn af hvata-
mönnum að stofnun Tónlistarskólans í Reykjavík árið 1930.
Rekstur skólans gekk erfiðlega til að byrja með og sömuleiðis
starfsemi Hljómsveitar Reykjavíkur sem var undanfari Sinfón-
íuhljómsveitarinnar. Árið 1932 kallaði Ragnar tólf menn sam-
an á fund og þeir stofnuðu Tónlistarfélagið í Reykjavík til
stuðnings þessum fyrirtækjum og tók það að sér rekstur hvors
tveggja. Mennirnir voru kallaðir postularnir en Ragnar var
leiðtoginn. Undir hans stjórn var lyft Grettistökum í tónlistar-
lífi landsmanna, haldnir fjölmargir tónleikar með erlendum og
innlendum listamönnum og rekið kvikmyndahús í þágu tón-
listarinnar. Meðal annars stóð Tónlistarfélagið fyrir uppsetn-
ingu á óperettum og ýmsum meiri háttar tónverkum. Ragnar
hafði sérstaka aðferð við að magna upp stemmninguna í bæn-
um. Þegar Meyjaskemman var flutt árið 1934 lét hann starfs-
menn sína í Smjörlíkisgerðinni smala saman harðsnúnum hópi
af strákum sem fengu ókeypis inn á hverja sýningu. Fengu
þeir þau fyrirmæli að klappa ákaflega að loknu hverju lagi.
Þetta hreif og sýningar urðu alls 34.
HELGAFELL
Á síðari hluta kreppuáranna hóf Ragnar svo afskipti af
bókaútgáfu og voru tildrögin þau að honum rann til rifja
hversu skáld og aðrir höfundar báru lítið úr býtum fyrir verk
sín. Hann tók höndum saman við Kristinn E. Andrésson, eld-
rauðan kommúnista, og þeir stofnuðu bókaútgáfuna Heims-
kringlu. Þeir höfðu þá stefnu að borga rithöfundum betur en
áður hafði tíðkast. Meðal þess fyrsta sem þeir gáfu út var
Heimsljós Halldórs Kiljans Laxness. Þar hófst samvinna
þeirra Ragnars og Halldórs sem entist meðan báðir lifðu.
Tómas Guðmundsson skáld sagði eitt sinn frá því að árið
1940 hefði snaggaralegur maður undið sér að sér í Austur-
stræti og boðist til að gerast forleggjari hans. Það var Ragnar.
Þeir gengu inn á Hressingarskálann og áður en fimm mínútur
voru liðnar var samningur gerður og fyrirframgreiðsla, að
upphæð 20 þúsund krónur, innt af hendi. Slíkt var fáheyrt en
boðaði nýja tíma fyrir rithöfunda. Þeir gátu nú vonast eftir að
lifa af list sinni. Aðferðin við samningsgerðina var mjög í anda
Ragnars. Ekkert verið að tvínóna við hlutina.
Samvinna þeirra Kristins E. Andréssonar varð ekki löng,
enda höfðu þeir ólíkar lífsskoðanir. Þeir skildu að skiptum í
góðu, Kristinn stofnaði Mál og menningu en Ragnar Bókaút-
gáfuna Helgafell. Bæði fyrirtækin urðu stórveldi með helstu
andans menn íslands innan borðs.
VERNDARI OG VELGERÐARMAÐUR LISTAMANNA
Blómatími Ragnars sem menningarfrömuðar var á árunum
1940 til 1970. Þá var hann eins konar konungur í íslensku lista-
mannalífi. Hann var verndari og velgerðarmaður listamanna.
Ragnar átti það til að koma með stórgjafir heim til þeirra þeg-
ar minnst varði, gerði aldrei boð á undan sér, var svo farinn.
Margar tröllasögur gengu af örlæti Ragnars en sjálfur taldi
hann að menn ættu ekki siðferðilegan rétt á peningum nema
eyða þeim jafnharðan til góðra hluta. Hann kom eins og
þruma úr heiðskíru lofti með peningasummu, málverk til að
gefa, hljóðfæri eða jafnvel heilu húsin. Birgitta Spur, kona
Sigurjóns Ólafssonar, sagði að kynnin við Ragnar hefðu verið
ævintýri líkust. Dag nokkurn vorið 1961 stóð Ragnar í stofunni
hjá þeim hjónum ásamt arkitektinum Skarphéðni Jóhannssyni
og tilkynnti að nú skyldi hefjast handa við að byggja nýtt hús.
HEIMSMYND 77